ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਕੱਤਕ ਮਾਸ ਦੀ ਪੁੰਨਿਆ ਜਾਂ….?

November 17, 2023

ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਨਵੰਬਰ (ਕੱਤਕ ਪੁਨੀਆ) ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ?

ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਪੱਕਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰਪੁਰਬ ਕੱਤਕ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਹੈ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੁਆਰਾ ਗੁਰਪੁਰਬ ਦੀ ਤਾਰੀਖ ਦਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਅਤੇ ਸਪਸ਼ਟ ਜ਼ਿਕਰ ਹੇਠਾਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ:

“ਪੂਰਨ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੂਰਾ ਪੂਨਿਓਂ ਆਕਾਸਿ ਚੰਦ, ਘਟਿ ਜੋਤਿ ਦੀਵਟੀ ਸਦੀਵ ਹੀ ਜਗਾਏ ਹੈਂ। ਦੀਪਕ ਜਗਾਇ ਘਟਿ ਆਰਤੀ ਉਤਰਵਾਇ, ਆਪਣੀ ਹੀ ਆਪਿ ਗੁਰੂ ਪੂਜਾ ਕਰਵਾਏ ਹੈਂ। ਸਦ ਨੌਂ ਬਹਾਰ ਸਸਿ-ਭਾਨ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਰੁਤਿ, ਕਾਰਤਕ ਮਾਸ ਗੁਰ ਪੁੰਨਮ ਮਨਾਏ ਹੈਂ। ਕਾਰਤਕ ਮਾਸ ਗੁਰ ਪੁੰਨਮ ਸਦੀਵ ਤਾ ਕੈ, ਜਾ ਕੈ ਗੁਰ ਨਾਨਕ ਜੋਤੀਸ਼ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਹੈਂ।“14।

            1934 ਵਿਚ ਕੱਤਕ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ (ਗੁਰਪੁਰਬ ਵਾਲੇ ਦਿਨ) ਦੇ ਦਿਨ ਲਿਖੀ ਗਈ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਉਪਰੋਕਤ ਕਵਿਤਾ ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਛੱਡਦੀ ਕਿ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰਪੁਰਬ ਦਾ ਦਿਨ ਇਸ ਦਿਨ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। 

ਅੰਤਲੀ ਪੰਗਤੀ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਕੱਤਕ (ਕੱਤਕ) ਮਹੀਨੇ ਅਤੇ ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ (ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ) ਨੂੰ ਪਰਗਟ ਹੋਏ ਸਨ। ਹੁਣ ਇੱਥੇ ਡਾ: ਤ੍ਰਿਲੋਚਨ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਕੱਤਕ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਪ੍ਰਮਾਣ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ:

  1.  ਕੱਤਕ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਬੂਤ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਕਬਿੱਤ ਸਵਈਏ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਲਿਖਤ ਹੈ। 345: ਕਾਰਤਕ ਮਾਸ ਰੁਤਿ ਸਰਤ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ, ਆਠ ਜਾਮ ਸਾਠ ਘੜੀ ਆਜ ਤੇਰੀ ਬਾਰੀ ਹੈ। ਅਉਸਰ ਅਭੀਚ ਬਹੁ ਨਾਇਕ ਕੀ ਨਾਇਕਾ, ਰੂਪ ਗੁਣ ਜੋਬਨ ਸਿੰਗਾਰ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹੈ। ਚਾਤਰ ਚਤਰ ਪਾਠ, ਸੇਵਕ ਸਹੇਲੀ ਸਾਠ, ਸੰਪਦਾ ਸਮਗਰੀ ਸੁਖ ਸਹਿਜ ਸੰਚਾਰੀ ਹੈ। ਸੁੰਦਰ ਮੰਦਰ ਸੁਭ ਲਗਨ ਸੰਜੋਗ ਭੋਗ ਜੀਵਨ ਜਨਮ ਧੰਨ ਪ੍ਰੀਤਮ ਪਿਆਰੀ ਹੈ।
  2. ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਿਬ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਇਹ ਗੁਰਪੁਰਬ ਸੱਚਮੁੱਚ ਕੱਤਕ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।  ਉਹ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ‘ਸਾਖੀ ਪੋਥੀ’ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸਿਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਨਾਲ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸ਼ਬਦ ਆਉਂਦੇ ਹਨ:

ਦੀਵਾਲੀ ਕਾ ਮੇਲਾ ਆਇਆ, ਸੰਗਤਾਂ ਆਈਆਂ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਬਚਨ ਕੀਤਾ ਪੰਦਰਾਂ ਦਿਨ ਇਥੇ ਹੋਰ ਰਹਿਣਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਕਾ ਪੂਰਣਿਮਾਂ ਕਾ ਪੁਰਬ ਕਰ ਕੇ ਚੜ੍ਹਾਂਗੇ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਕਾ ਪੁਰਬ ਹੈ, ਪ੍ਰਸਾਦ ਕਰੋ, ਤਸਮਈ ਵੀ ਤੇ ਕੜਾਹ ਵੀ। ਹੋਰ ਪੂਰੀ ਕਚਉਰੀ ਵੀ। ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਦੇ ਨੂੰ ਪੰਗਤਾਂ ਬਿਠਾ ਦਿਤੀਆਂ। ਸਿਖ, ਸਾਧ, ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਫਕੀਰ ਸਭਨਾਂ ਦੀਆਂ। ਪੂਰਣਿਮਾਂ ਦਾ ਜਗ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ।

  • ਬਾਬਾ ਬਿਨੋਦ ਸਿੰਘ ਦਾ ਗ੍ਰੰਥ ਜੋ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਖਾਨਦਾਨ ਵਿੱਚੋਂ ਸੀ ਅਤੇ ਜੋ ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲੇ 5 ਸਿੰਘਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ, ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਿਤੀ ਕੱਤਕ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਹੈ:

ਉਰਜ ਮਾਸ ਕੀ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ। ਹਰਿ ਕੀਰਤ ਸੀ ਜੌਨ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ੀ। ਸੰਮਤ ਨੌ ਖਟ ਸਹਿਸ ਛਬੀਸਾ। ਭੈ ਅਵਤਾਰ ਪ੍ਰਗਟੇ ਜਗਦੀਸ਼ਾ।

  • ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ ਛਿੱਬਰ ਨੇ ੧੭੮੦ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ …..ਸੰਮਤ 1526 ਭਏ। ਤਬ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜਨਮ ਲਏ। ਮਹਾਂ ਕਾਰਤਕ ਦਿਨ ਚਾਰ। ਪੁੰਨਿਆ ਰਾਤ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਲੀਨਾ ਅਵਤਾਰ।

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਨਿੰਘਮ, ਮਹਾਕਵੀ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ, ਗਿਆਨੀ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈਆਂ ਨੇ ਕੱਤਕ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਗੁਰਪੁਰਬ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿਚ ਇਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਪ੍ਰਮਾਣ ਭੱਟ ਵਹੀਆਂ ਤੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। 

ਭਟ ਵਹੀਆਂ ਗੁਰੂ ਕੀਆਂ ਸਾਖੀਆਂ ਦੀ 24ਵੀਂ ਸਾਖੀ ਵੇਖੋ। ਭੱਟ ਲਿਖਦੇ ਹਨ;

ਮਾਤਾ ਤ੍ਰਿਪਤਾ ਪਿਤਾ ਕਾਲੂ ਜੀ ਕੇ ਘਰ ਬੇਦੀ ਬੰਸ ਮੇ ਸੰ: 1526 ਮੈ ਕਾਤਕ ਸੁਦੀ ਪੁਨਯਾ ਕਾਤਕ ਗਤੇ ਤੇਰਾ ਗੁਰਵਾਰ ਅਧੀ ਰਾਤ ਕੋ ਗੁਰ ਨਾਨਕ ਜੀ ਕਾ ਅਵਤਾਰ ਹੂਆ….

ਸੰਵਤ ੧੫੨੬ ਵਿਚੋਂ ੫੭ ਵਰੇ ਘਟ ਕਰ ਵੇਖੀਏ ਤਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਲ ਦਾ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ– (ਵੇਖੋ ੧੫੨੬-੫੭= ੧੪੬੯)

ਪੁਰਾਤਨ ਜਨਮਸਾਖੀ ਬਾਰੇ, 1634 ਦੀ ਤਾਰੀਖ ਨੂੰ ਕਈ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਹਿਸ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਦਸਮੇਸ਼ ਜੀ ਤੋਂ ਬਾਦ ਦੀ ਰਚਨਾ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਜਨਮਸਾਖੀ ਬਾਰੇ ਡਾ: ਤ੍ਰਿਲੋਚਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਗਲਤ ਤਾਰੀਖ ਆਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਸਾਖੀ ਦੇ ਕੁਝ ਪੁਰਾਣੇ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਵਿੱਚ ਕੱਤਕ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਦੀ ਸਹੀ ਤਾਰੀਖ ਕਿਵੇਂ ਦਰਜ ਹੈ।  

ਪੁਰਾਤਨ ਜਨਮਸਾਖੀ ਬਾਰੇ, 1634 ਦੀ ਤਾਰੀਖ ਨੂੰ ਕਈ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਹਿਸ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਦਸਮੇਸ਼ ਜੀ ਤੋਂ ਬਾਦ ਦੀ ਰਚਨਾ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਜਨਮਸਾਖੀ ਬਾਰੇ ਡਾ: ਤ੍ਰਿਲੋਚਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਗਲਤ ਤਾਰੀਖ ਆਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਸਾਖੀ ਦੇ ਕੁਝ ਪੁਰਾਣੇ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਵਿੱਚ ਕੱਤਕ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਦੀ ਸਹੀ ਤਾਰੀਖ ਕਿਵੇਂ ਦਰਜ ਹੈ ਮੈਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਖੁਦ ਪੜ੍ਹਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਆਪਣੀ ਰਾਏ ਬਣਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ

ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਛਪੀ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਦੂਸਰੀ, ਚੌਥੀ, ਪੰਜਵੀਂ, ਛੇਵੀਂ, ਅੱਠਵੀਂ, ਦਸਵੀਂ ਅਰਥਾਤ ਸੱਤ ਗੁਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਚੀਫ਼ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ ਦਾ ਗੁਰਵੰਸ ਦਰਪਨ ਪੱਤਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਅਵਤਾਰ ਧਾਰਣ ਦਾ ਦਿਹਾੜਾ ਕੱਤਕ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਸਭ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਕਹਿਣੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮੁੱਲ ਹੈ, ਪਰ ਆਪਣੀ ਕੱਤਕ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਦਿੱਤੀ ਦਲੀਲ ਨੂੰ ਅਕੱਟ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸਾਡੇ ਲਈ ਤਿੰਨ ਮਹਾਂ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਦੇਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ –

(ਓ) ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ: ਆਦਿ ਬੀੜ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹਸਤ-ਲਿਖਾਰੀ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀ ਦਿੱਬ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਗੁਰੂ – ਨੇੜਤਾ ਤੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਸਮਝਦਾਰ ਨਾਵਾਕਿਫ਼ ਨਹੀਂ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬ੍ਰਜ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਰਚੇ ਆਪਣੇ 344 ਤੋਂ 348 ਤਕ ਦੇ ਕਬਿੱਤਾਂ ਵਿਚ ਕੱਤਕ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬੇ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿਹਾੜਾ ਸਾਫ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ । 344 ਅਤੇ 345 ਦੇ ਕਬਿੱਤਾਂ ਦਾ ਅੰਤ੍ਰੀਵ ਕਾਵਿ ਤਰਕ ਇਸ ਹੱਦ ਤਕ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਹੈ ਕਿ ਕੱਤਕ ਕਿ ਵਿਸਾਖ ਦੇ ਕਰਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸੱਚ ਦਾ ਕੁੱਝ ਕੁੱਝ ਯਕੀਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ: “ ਜੇਕਰ 345ਵੇਂ ਕਬਿੱਤ ਨਾਲੋਂ ਇਸ ਤੋਂ ਪਿਛਲੇ 3 ਕਬਿੱਤ ਛੱਡ ਕੇ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਬਿੱਤ 344 ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਰਲਾ ਕੇ ਪੜਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦਾ ਭਾਵ ਇਹਨਾਂ ਕਬਿੱਤਾਂ ਵਿਚ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਅਵਤਾਰ ਤੋਂ ਹੀ ਹੈ।” (ਕੱਤਕ ਕਿ ਵਿਸਾਖ? ਸਫਾ 143)।

ਪਰ ਕੁੱਝ ਸਤਰਾਂ ਪਿੱਛੇ ਹੀ ਬਾਕੀ ਦੇ ਤਿੰਨ ਕਬਿੱਤਾਂ ( 346 ਤੋਂ 348 ) ਉੱਤੇ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਰਸ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੋ ਦਾ ਆਰੋਪ ਲਗਾ ਕੇ ਸ : ਕਰਮ ਸਿੰਘ 345ਵੇਂ ਕਬਿੱਤ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਤੱਥ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਜੋ ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਨਾ ਕਰਦੇ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬੇ-ਬੁਨਿਆਦ ਥਿਉਰੀ ਦਾ ਅਡੰਬਰ ਤੁਰੰਤ ਹੀ ਢਹਿ ਢੇਰੀ ਹੋ ਜਾਣਾ ਸੀ।

344ਵੇਂ ਕਬਿੱਤ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਇਲਾਹੀ ਹਸਤੀ ਨੂੰ ਨਿਰਾਕਾਰ ਮੰਡਲਾਂ ਨਾਲ ਓਤ ਪੋਤ ਵਿਖਾ ਕੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ 345ਵੇਂ ਕਬਿੱਤ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜਨਮ ਨੂੰ ਕੱਤਕ ਦੀ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਜਾਮਾ ਪਹਿਣਾ ਕੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਐਨ ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਲੈ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਇਹ ਆਦਿ ਜੁਗਾਦੀ ਸੁਭਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਨਿਰਾਕਾਰ ਹੋਂਦ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਜਾਣ-ਪਛਾਣੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀ ਹੈ। ਸੋ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਅਲੋਕਿਕ ਨਿਰਾਕਾਰ ਦੇਵੀ ਸਰੂਪ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜਨਮ -ਰਾਤ ਦੇ ਹੁਸਨ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਸ : ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪੇਤਲੀ ਕਾਵਿ-ਸੂਝ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵੈਸਾਖ ਸੁਦੀ ਤੀਜ ਦੇ ਹੱਠ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਗਲਤ ਰਾਹ ਉੱਤੇ ਤੋਰ ਦਿੱਤਾ।

(ਅ ) ਬਾਬਾ ਬਿਨੋਦ ਸਿੰਘ-ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੀ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ ਨਾਲ ਵਰੋਸਾਏ ਅਤੇ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਆਏ ਪੰਜ ਪਿਆਰਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਮਹਾਨ ਗੁਰਸਿੱਖ ਬਾਬਾ ਬਿਨੋਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਜਨਮ ਕੱਤਕ ਦੀ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਹੋਣਾ ਦੱਸਿਆ ਹੈ। “ਊਰਜ ਮਾਸ ਕੀ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ … . . ਭੈ ਅਵਤਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਜਗਦੀਸਾ।

(ਓ ) ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ ਛਿੱਬਰ-ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ ਛਿੱਬਰ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਾਮਾ ਜੀ, ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ , ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ, ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇਈ ਜੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਹੋਰ ਗੁਰਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਅੱਖੀ ਦੀਦਾਰ ਕੀਤੇ, ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜਿੰਨੀ ਹੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬੰਸਾਵਲੀਨਾਮਾ ਅਤੇ ਗੁਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਜਨਮ ਕੱਤਕ ਦੀ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਹੀ ਫੁਰਮਾਇਆ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਲਈ ਉਪਰੋਕਤ ਗੁਰੂ-ਲਿਵ ਵਿਚ ਜਿਉਂ ਰਹੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਕਹਿਣੀ ਨੂੰ ਅਣਡਿੱਠ ਕਰਕੇ ਵੈਸਾਖ ਸੁਦੀ ਤੀਜ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿਹਾੜਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਨਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ!

ਸਾਡਾ ਕਥਨ ਹੈ ਕਿ ਵੈਸਾਖ ਸੁਦੀ ਤੀਜ ਨੂੰ ਗੁਰਪੁਰਬ ਮਨਾਏ ਜਾਣ ਦਾ ਕੋਈ ਪੁਰਾਤਨ ਸਮੇਂ ਦਾ ਟਕਸਾਲੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਮਾਣ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੱਤਕ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਗੁਰਪੁਰਬ ਮਨਾਏ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਇਕ ਪੁਰਾਣੀ ਪੋਥੀ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮਾਚਾਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵੱਲੋਂ ਛਪੀ ‘ਮਾਲਵਾ ਦੇਸ਼ ਰਟਨ ਦੀ ਸਾਖੀ ਪੋਥੀ (ਦੂਜੀ ਛਾਪ)’, ਜਿਸਦਾ ਰਚਨਾ ਕਾਲ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ 1880 ਬਿਕ੍ਰਮੀ (1823 ਈ) ਮਿਥਦੇ ਹਨ, ਦੇ ਸਫਾ 30 ਉੱਤੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ :

ਗੁਰੂ ਜੀ ਬਚਨਕੀਤਾ: “ਪੰਦ੍ਰਾ ਦਿਹ ਏਥੇ ਹੋਰ ਰਹਿਣਾ ਹੈਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਕਾ ਪੂਰਨਮਾ ਕਾ ਪੁਰਬ ਕਰਕੇ ਚੜਾਂਗੇ

ਸੋ, ਸ: ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇਹ ਮਨੌਤ ਕਿ ਕੱਤਕ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਦੇ ਗੁਰਪੁਰਬ ਸੰਮਤ 1925 ( 1868 ਈ:) ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਮਨਾਏ ਜਾਂਦੇ, ਸਰਾਸਰ ਗਲਤ ਅਤੇ ਹਾਸੋਹੀਣੀ ਹੈ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕਾਲ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਬੂਟੇ ਸ਼ਾਹ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਜਨਮ ਕੱਤਕ ਦੀ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਦਸਦੇ ਹਨ। ਜੇ 1868 ਈ : ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਗੁਰਪੁਰਬ ਵੈਸਾਖ ਵਿਚ ਮਨਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹੁੰਦੇ, ਤਾਂ ਬੂਟੇ ਸ਼ਾਹ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਜਨਮ ਕੱਤਕ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਕਦੇ ਨਾਂਹ ਲਿਖਦਾ (ਵੇਖੋ: ਮਸਤੀ ਦਾ ਨਮਾਜ਼ੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਸਫ਼ਾ 77) ।

ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ-ਅਸਥਾਨਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਐਸੀ ਸੂਚਨਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ, ਜਿਹੜੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿਹਾੜਾ ਵੈਸਾਖ ਸੁਦੀ ਤੀਜ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਣਾ ਦਸਦੀ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਕੱਤਕ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਮਨਾਏ ਗੁਰਪੁਰਬਾਂ ਦੇ ਰੀਕਾਰਡ ਆਮ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਦਾਨਸ਼ਵਰਾਂ ਲਈ ਕੱਤਕ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪੁਰਬ ਸਬੰਧੀ ਐਨੇ ਕੁ ਸੰਕੇਤ ਦੇਣੇ ਹੀ ਕਾਫ਼ੀ ਹਨ।

ਅੰਤ ਵਿਚ ਗਿਆਨੀ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨਾਰਾ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਵਿਸਾਖ ਨਹੀਂ ਕੱਤਕ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕਰਾਂਗਾ!

-ਹਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਮਹਿਬੂਬ

ਸਹਿਜੇ ਰਚਿਓ ਖਾਲਸਾ ਵਿੱਚੋਂ .

Ajmer Singh Randhawa.

Sikkim HC justice on Gurudwara Guru Daang Maar- proved a mockery

October 19, 2023

My case of Gurudwara Guru Dang Mar was closed by a judge of Sikkim High Court. The decision given by him is purely an attempt to provide relief to the Sikkim Government even though the judge was conscious that she was biased, passed this order against his profession. For this, I would request the Sikh Sangat and all those curious people to see how biased, unjustly and irresponsibly the courts treat us Sikhs in India. You cannot go to any court against a judge’s decision because a thief and other thief, both are cousins. One judge defends another judge, hence he refuses to listen, I even went to the Supreme Court in this case, and there too my petition was dismissed. Even judges have a lot of excuses when they don’t want to hear. Your time, money and reputation gone. You feel hurt, you lost money, and the judges have no sympathy for you.           

In this case, I was given directions from the Honorable Supreme Court that since the case had been registered in the Sikkim High Court, I should go to Sikkim and join this case, but to maintain the Gurudwara as it is, a ‘status quo’ was given. With which I reached Sikkim in September 2017 and filed my petition in the court.           

Before me, Siliguri Gurdwara Committee had already filed its writ petition for this case in Sikkim High Court.           

Though I was not a well-known name, the Sikkim High Court started treating me as unwanted person in this case. For the first 2 months, I did not even realize that there was a technical flaw in my petition, that I had not written in the prayer that I should be impleaded in this case as a petitioner.           

When I found out, I immediately applied for the amendment in the petition, which took a long time to be granted. Perhaps it was only in May-June 2018 that I made the amendment finally. In amendment, I mainly demanded a judicial inquiry against the government officials and politicians who were accused of sacrilege of the Guru Granth Sahib.           

What was surprising was that, this demand opposed by the joint working committee of SGPC, DSGMC and Siliguri Gurudwara Committees, the Siligudi committee was supported by the Shiromani Gurdwara Parbandhak Committee by issuing an authority letter and its main culprits were Manjinder Singh Sirsa and Jagdeep Kahlon who were from the Delhi Committee (DSGMC), they were also participants in this case along with these Gurdwara Committees.           

Then this demand of mine was not accepted till the end even though  a citation of an early order of Hon’ble Supreme Court was quoted that the courts should accept this special court demand in religious matters, proper evidence was also given for this in writing and mentioned in my IA’s too.           

This is how my 5 years were wasted? Finally, I was constrained to write a letter to the Chief Justice of India at Supreme Court and prayed that I should be heard during my lifetime because after filing the petition in this case, I had suffered 3 cardiac arrests and Corona during its peak.           

They did not take any action in response to my letter because I had sent this letter on 4th April 2022, after this I did not go to Sikkim to appear for my hearing in May, then I received a letter from Sikkim High Court that I must reach Sikkim in the next date of June. And that my petition for impleadment  will be reconsidered.Next month in June itself, I was made petitioner in this case.           

Earlier the Court refused to hear me. I was kept away from the trial proceedings as I was only an applicant. Neither I was provided any information on trials, any document copy about any kind of court proceedings nor could I submit any documents. So the first thing I did soon after my impleadment was to submit the papers related to this case which were kept pending for the last five years.           

I submitted two petitions on 31st October and 1st November 2023, these were filed in the office with numbers IA 21 and IA 22.           

After this the court was on winter holidays but Sikkim High Court had refused to hear IA-21. The reason given was that the Court couldn’t recall the judgment whereas while hearing impleadment application of the Forest Department, I wasn’t allowed to participate in debate although this was against the rules.    

But now after my impleadment their attitude against me didn’t change, Still, I was refused challenging Forest department to join this case by submitting falsehood under oath and misleading court on case. Court refused to hear this matter was in fact to provide a relief to the Forest Department and escape from passing any order against Forest Department.           

I even filed a petition against this injustice in the Supreme Court but it was rejected when I demanded the same recalling the order of a judge. My petition prayer was not even seen but dismissed. In this way the Forest Department remained a party even though it had no basis in this case, it was definitely an offender in this case.           

Gurudwara Guru Dang Mar is situated at an altitude of 18000 feet in North Sikkim on a barren, rocky and snowy land where vegetation is nil and trees do not grow at this high elevation and cold surface where a seed can’t germinate in adverse conditions but the Sikkim government accused the Sikh community that the Sikhs had cut trees to build a Gurudwara there, for which no permission was taken from the Forest Department and thus the Sikh community violated the Section-2 of the Forest Conservation Act 1980. It held guilty the Sikhs on committing non-forest activities on forest land. Non-forest activity can take place only on the land where there is reserved forest area, there were no trees at this place even a thousand years ago and there will not be trees even after the next 1000 years, so how non-forest activity could take place here?           

IA 21 proves with full explanation that there are no trees at an altitude of 18000 feet and it is a rocky, barren land covered with snow, which even soil Conservation Department has certified it as barren, but the judge refused to accept this report.           

In the end, Judge Meenakshi Madan Rai also gave her verdict against the Sikhs on hearing the Additional Advocate General of Sikkim in favor of respondents by accepting her plea. It wasn’t debated in the court but information taken in chamber.           

The judge did not even try to find out whether there were trees here or not and whether the Forest Department had any revenue records to prove that this land belonged to them. Whereas before this decision, I had told this to the judge on September 1, 2023 and had also informed about that order of the Supreme Court in which the Supreme Court had laid down two conditions that any land can be considered as forest land only if one of these conditions is fulfilled i.e. either there should be a Govt revenue record or tree canopy but there was nothing, no trees and no revenue record. The SDM Chngthang had already issued a letter stating that the Lake Guru Daang Maar is beyond the limit of the revenue records but still the judge declared it a reserve forest.           

In this way, rejecting IA 21, this land was considered as forest land and the area as reserve forest without having any tree growth.

Hence; I am pasting a copy of IA 21 in this blog, the readers should see for themselves how the courts do injustice to the minorities in India, they only prove that, ‘Whose stick is, he only owns buffalos!’

Copy of the Petition IA 21, is already pasted on wordpress at this link with Section-2 of Forest Conservation Act 1980 at https://asrandhawa.wordpress.com/2022/11/27/whether-sikh-nation-violated-fca-1980-by-cutting-trees-at-lake-guru-daang-maar-to-plane-the-surface-to-build-gurudwara-at-18000-feet-above-msl/

Please see subsequent blogs for discussion of IA 22 at https://asrandhawa.wordpress.com/2022/11/27/whether-gurudwara-guru-daang-maar-in-sikkim-is-a-buddhist-religious-place-or-holy-sikh-shrine-built-in-to-commemorate-visit-of-guru-nanak/

For IA 23, link will be given below shortly after posting, keep watching, please.. 

Ajmer Singh Randhawa

20-10-2023

गुरु जैसा कोई नहीं

October 16, 2023

जब बंदा बहादुर जी नांदेड़ से सरहिंद की लड़ाई में जा रहे थे तो सोनीपत के पास के दहियों के गांवों में सेना ने पड़ाव डाला और दहिया खाप के लोगों ने न केवल उनकी खातिरदारी की थी बल्कि अपने जवान बेटों को सरहिंद की लड़ाई में समर्पित कर दिया था।
जाट कबीलों में दहिया गोत्र का सिक्खिज्म के लिए त्याग व समर्पण अद्भुत रहा है।जब भी गुरुओं ने अन्याय व अत्याचार के खिलाफ जंग लड़ी तब दहिया खाप के लोग चट्टान की तरह डटकर उनके साथ न केवल खड़े रहे बल्कि कंधे से कंधा मिलाकर शहादतें दी है।
एक ऐतिहासिक वाकया यह भी है कि गुरु तेगबहादुर ने सत्ता के अन्याय व अत्याचार के खिलाफ मोर्चा खोला तो सारी खापें उनके पीछे खड़ी थी।धोखे से इंसाफ की अदालत में गुरु तेगबहादुर के साथ गद्दारी की गई तो उन्होंने अपना शीश कुर्बान कर दिया था।
गुरुजी की धड़ के साथ दुर्गति न हो इसके लिए रुई में लपेटकर पूरे घर को आग के हवाले कर दिया था जहां आज शीशगंज गुरुद्वारा बना है।गुरुजी का गर्दन के ऊपर का भाग लेकर लोग दिल्ली से अमृतसर के लिए निकले लेकिन सेना ने रास्ते मे चारों तरफ घेरा डाल दिया।
खुशालसिंह दहिया का चेहरा व सिर गुरुजी से मिलता जुलता था।उन्होंने अपना सिर कटवाकर भाई जीवनसिंह के हवाले कर दिया कि मुगल सेना को मेरा सिर सौंप दो व गुरुजी का सिर लेकर आनंदपुर साहिब पहुंचो।
सोनीपत जिले का बढखालसा गांव दहिया खाप की वो विरासत है जिसका सिक्ख कौम सदा सम्मान करती आई है।
कल से शेरशाह गांव में संघी चिंचड़ो व आतंकी मीडिया ने किसानों के खिलाफ महापंचायत का राग अलापा तो दहिया खाप ने अनाज के साथ हजारों की संख्या में लोगों को 151 ट्रेक्टर-ट्रॉली भरकर सिंघु बॉर्डर पर भेज दिया।
आतताइयों की सत्ता के खिलाफ सदा खापें ही लड़ती आई है और वर्तमान सत्ता जब जुल्म पर उतरेगी तो इनका बक्कल ये खापें ही उतारेगी। इनका 100 साल का लंगूरों को एकत्रित करके नफरत फैलाने का इतिहास है तो खापों का हजारों साल का मैदान में बलिदानों का इतिहास है।
जब देश जात-धर्म की नफरत में पराकाष्ठा लांघने लगता है तो खापें खड़ी होकर देश को दिशा देती है।जब फिजाओं में जहर का आतंक इंसानियत को नोचने लगता है तो खापें मैदान में उतरती है।सलाम कीजिये दहिया खाप को जो बाकी खापों को भी उठने का ऐलान करके मैदान में आ डटी है।
प्रेमसिंह सियाग

*सिक्खिजम की बड़ी-बड़ी सेवादार संस्थाओ को पंजाब आळे भाई समझाए कि राजस्थान के नव सिक्ख क्या चाहते है क्या सोचते है क्या करना चाहते है। संस्थाओं को राजस्थान में जो नये-नये सिख अपना रहे है उनसे संपर्क क्यों न तत्कालीन शिक्षा पर कार्यारम्भ करना चाहिए ये देरी किस सोच-विचार के लिए हो रही है बहुत से सवाल है लेकिन सब धीरे-धीरे करते है लेकिन राजस्थान का आदमी धीरज कम रखता है, ये भी एक कड़वा सच ही है।*
* …. बड खालसा गांव और कुशल सिंह दहिया का इतिहास 90% तक सिक्खों को शायद पता ही नहीं होगा जबकि उनकी क़ुर्बानी बच्चे-बच्चे की ज़ुबान पर होनी चाहिए थी।*
* …. बाबा बंदा सिंह बहादुर वज़ीर खान को कभी नहीं मार सकते थे अगर जींद और रोहतक के जाट साथ ना लगते ये भी 90% सिक्खों को शायद नहीं पता होगा।*
* …. गुजरात आये एक चालाक ख़ानदानी भिखारी जिसने जाटों की कई पीढ़ियों को सबसे ज्यादा बर्बाद करने वाले मूलशंकर तिवारी उस स्वामी दयानंद का असली नाम था जो उस इलाके में मूर्तिपूजा और सती प्रथा व बाल विवाह का विरोध कर रहा था जहाँ पर ये बुराईयां थी ही नहीं! क्यों कर रहा था मकसद क्या था इससे भी 80% जाट और 90% सिक्ख अनजान हैं!*
* …. पंजाब के 90% सिक्खों को राजस्थान के जाटों का सिक्खी में क्या योगदान है ये भी याद सायद नहीं है! मस्सा रांगड़ का इलाज राजस्थान के जाटों ने किया था…. ये वो ही रांगड़ था जिसने दरबार साहिब पर कब्जा करके उसके अंदर शराब के ठेके खोल दिये थे और रांगड़ीयों की लुगाइयाँ यानी सुंदरियों का डांस करवा रहा था। राजस्थान से चलकर गए जाटों ने रांगड़ की खोपड़ी उतार ली थी और म्हारे राजस्थान में लाकर उससे फुटबॉल खेला था उस जगह का नाम बुड्ढा जोहड़ है व वर्तमान में चुरू जिले के जैतासर गाँव का पानी पीने वाले जाटों का सिक्खों से जो सम्बंध बनने वाला है वो 90% सिक्खों को व जाटों को ही अचंभित करने वाला ऐतिहासिक होगा।*
* …. प्यारे जाटों और खालसाओं! अपने बच्चों को बड़ खालसा गाँव में कुशाल सिंह दहिया के नाम पर बने गुरूदवारे में जरूर माथा टिका कर लाया करो ताक़ि जाटों का सिक्खी में क्या योगदान व क्या कनेक्शन था ये हमारा बच्चा-बच्चा जान सके और दोबारा कोई मूलशंकर दयानंद बनकर हमारी पीढ़ियों को ना बहका सके। सिक्खी का बेस है “कीर्त करो, बंड छको” यानि मेहनत करो और बांट कर खाऔ! ये मूलमंत्र 90% जाटों के के स्वभाव में व डीएनए में प्राकृतिक रूप से मिल जायेगा। यानि जाट स्वभाविक सिक्ख ही है। किसान आंदोलन में ये फिर सच साबित कर दिया की जब भी सिक्खों को ज़रूरत पड़ी जाटों को आगे पाया गया है।*
* … वर्तमान में राजस्थान आळे जाट युवा (जो सैंकड़ों परिवार अभी इसी साल सिक्खिज अपना चुके है!) “सिक्ख इतिहास की विरासत” को संजोने के लिए क्या-क्या जमीनी प्रोजेक्ट्स खड़े कर रहे है कितनी दिक्कते सामने आ रही है उसकी जानकारी न अधिकतर सिक्खों है और न ही राजस्थान के चुरू, बीकानेर जिले को छोड़कर अन्य जिले के जाटों को जानकारी है।*
*~ महावीर सिंघ खिलेरी (राजस्थान आळे)*

सत श्री अकाल !
कृपया एक बात सबसे पहले ध्यान में रखें कि सिख धर्म में कुल, गोत्र या जाति को कोई अहमियत नहीं दी गयी है!.
गुरु गोबिंद सिंह जी जफरनामा में औरंगज़ेब को भरोसा देते हुए कहते हैं कि वह बेख़ौफ़ पंजाब आ जाये उनसे मिलने के लिए और कि पंजाब की बरार क़ौम उनकी विश्वास पात्र है, वह औरंगज़ेब को कोई नुकसान नहीं पहुंचाएगी!
इससे दो बात सिद्ध होती हैं;
१- औरंगज़ेब भले ही एक महाबली योद्धा और सम्राट था, फिर भी उसकी सेना को साथ लेकर पंजाब आने में की हिम्मत नहीं होती थी!
२- बरार या जाटों कि निष्ठां और बहादुरी पर गुरु जी को पूरा भरोसा था!
फिर भी उन्होंने किसी भी जाती या कुल को श्रेष्ठता नहीं दी, अमृत दान देते हुए उन्होंने यह वचन लिया है कि सिख कुल, जाति, गोत्र का कोई गर्व नहीं करेंगे!
आप सोनीपत के पास दहिया खाप का उदाहरण दे रहे हैं लेकिन दहिया समाज का कोई योगदान सिख इतिहास में नहीं है क्योंकि गुरु जी ने बंदा बहादुर को अपने पांच तीरों, तीन प्यारों के अतितिक्त पंजाब में खालसा के नाम एक पत्र भी दिया था जिसमें सिखों को आदेश था कि वे बंदा बहादुर की हर संभव मदद करें और मुगलों से युद्ध के लिए तो गुरु के इस हुक्म को पूरा करने के लिए आतुर थे, यह कोई बंदा बहादुर का चमत्कार नहीं था, न ही उसके पास इस से पूर्व किसी युद्ध के संचालन का कोई अनुभव ही था!
जब वज़ीर खान ने गुरु पुत्रों को शहीद किया था तो उसने कोई जंग नहीं जीती थी, यह तो गद्दारी की थी ब्राह्मण गंगू ने जिसने नमक तो गुरु का खाया था लेकिन धन की लालच में गुरु से गद्दारी कर गुरु परिवार को वज़ीर खान को सौंप दिया था, यदि जंग होती तो गुरु के तीरों की आब वज़ीर खान न सह पाता! गुरु जैसा योद्धा शायद ही कोई पैदा हुआ हो, प्रमाण देखना है तो दिल्ली गुरुद्वारा मोती बाग़ आ जाओ, आज अच्छी से अच्छी राइफल की गोली भो मोती बाग से लाल किला नहीं जा सकती लेकिन तीर में पत्र लपेट कर गुरु जी ने बहादुर शाह प्रथम के सिंहासन के पाए में मारा था, वो भी दो बार!
तो ये मत सोचो कि बंदा, जिसको गुरु ने चुना हो, अमृत की दीक्षा दी हो, उसके सामने वज़ीर खान चीज़ ही क्या था? गुरु जी से जिसने भी अमृत की दीक्षा ली, उन्होंने अनुपम शौर्य का उदाहरण पेश किया है जैसे बाबा दीप सिंह, भाई मणि सिंह, बंदा बहादुर और पांच प्यारे आदि, यह लिस्ट बहुत लंबी है!
यदि तुम्हें यह गर्व है कि जाटों ने गुरु पर कोई अहसान किया है तो सिख धर्म मत अपनाओ!

तुम इस लायक नहीं!

हम मूल शंकर तिवारी से अनजान नहीं, सभी सिखों को इसकी असलियत मालूम है, कहें तो मैं पूरा चिटठा खोल दूँ?
भाई ज्ञानी दित्त सिंह जी ने इसे शास्त्रार्थ में तीन बार हराया अतः और इसने स्वीकार भी किया था! गुरु नानक के प्रति अपने अहम में इसने सत्यार्थ प्रकाश में अपशब्द, घटिया शब्दावली का प्रयोग किया है! जब इसकी अजमेर में मृत्यु हुई तो इसकी अंतिम इच्छा अनुसार कि…इसके शव को सिर्फ वे लोग ही कन्धा दें जिन्होंने अपने जीवन में तंबाकू का उपयोग न किया अर्थात किसी भी किस्म का धूम्रपान न किया हो!
आपके राजस्थान में चार हिन्दू भी न निकले थे जो धूम्रपान न करते हों, आखिर इसकी शव यात्रा सिखों के कन्धों पर ही हुई थी, कहें तो उन चारों सिख भाइयों के नाम भी लिख दूँ?

आप हमें राजस्थान का इतिहास न ही पढ़ाएं तो बेहतर होगा, हम राजपूतों और मुगलों की प्रीत से भली भांति परिचित हैं! यदि राजस्थान के जाट इतने ही बलशाली और जोशीले थे तो राजपूतों के साथ मिलकर मुगलों से युद्ध क्यों न किये?
इसलिए गर्व मत कीजिये, इतिहास अपने में बहुत कुछ समेटे बैठा, सिखों को नासमझ मत समझिये. हम बुड्ढा जौहड़ का इतिहास भी जानते हैं, भाई महताब सिंह और सुक्खा सिंह ने भरी खालसा पंचायत में (खाप में नहीं) जो प्रण किया था, उसको पूर्ण किया!

किसी भी सिख ने स्वयं वीरता का कोई उदाहरण पेश नहीं किया, यह करामात तो गुरु गोबिंद सिंह जी की होती है, सिख तो सिर्फ प्रार्थना (अरदास) ही करता है! इसलिए किसी भी वीरता पूर्ण कार्य के लिए कोई सिख श्रेय भी नहीं लेता अपितु अपने गुरु और परमात्मा का धन्यवाद करता है, बुद्धि, बल, ज्ञान व् सामर्थ्य सभी गुरु की देन हैं, और सिख को अपने गुरु पर भरोसा है!
Ajmer Singh Randhawa


खुशालसिंह दहिया का चेहरा व सिर गुरुजी से मिलता जुलता था।उन्होंने अपना सिर कटवाकर भाई जीवनसिंह के हवाले कर दिया कि मुगल सेना को मेरा सिर सौंप दो व गुरुजी का सिर लेकर आनंदपुर साहिब पहुंचो।
ऐसा कोई ऐतिहासिक साक्ष्य सिख धर्म में नहीं मिलता!

भाई जीवन सिंह को गुरु गोबिंद सिंह जी ने चमकौर के युद्ध मेंअपनी कलगी और पगड़ी दी थी क्योंकि शक्ल सूरत से वे गुरु के समान थे, लेकिन इसके पीछे भी इतहास की कड़ियाँ पटना साहिब से जुड़ती हैं जब बाल्यावस्था में जीवन सिंह ने गुरु जी के साथ खेलते हुए गुरु जी पगड़ी अपने सर पर धारण करने की चेष्टा की तो गुरु जी ने कहा था की भाई समय आएगा और मैं तब तुम्हें अपनी पगड़ी दूंगा !
और यह समय चमकौर के युद्ध में आया जब पांच प्यारों ने खालसा पंथ के अगवाई करते रहने के लिए गुरु जी चमकौर छोड़ने का आदेश दिया तब गुरु जी ने अपनी पगड़ी और कलगी भाई जीवन सिंह जी (मजहबी सिख) को दी जो दूर से गुरु प्रतीत हो रहे थे, गुरु जी के चले जाने के अगले दिन मैदाने जंग में उन्होंने अपनी शहीदी थई, चमकौर साहिब में उनका भी स्मारक गुरुद्वारा साहिब के रूप में स्थित है!
लेकिन गुरु तेग बहादर जी के साथ ऐसा कोई साक्ष्य नहीं!

अजमेर सिंह रंधावा

16/10/2023

Sikkim HC justice on Gurudwara Guru Daang Maar- mockery in the name of justice

October 14, 2023

How the judge in Sikkim High Court fooled Sikh community by her prejudicial judgment to justify State govt on taking over the historical Sikh Gurudwara built in to commemorate visit of Guru Nanak?

Read eye witness account of 1982 when Gurudwara wasn’t built.

What is Lhakhang called in Sikkim?
A small Buddhist temple is called Lhakhang which renovates in future as Monastery. Hardly any Lhakhang is present in Sikkim but 2-3 are found in Monasteries. There was not any small or big temple at Lake Guru Daang Maar. The Buddhists visiting Lake used to stack stones to lit incense and protect them from winds. The eye witness account also reveals it, the writer didn’t see any sign of worship by local Buddhists at Lake Guru Daang Maar in Sikkim. He found only a Sikh flag and worship of Guru Nanak in north Sikkim. No Buddhist deity or his picture was worshipped even not in Gompha (Buddhist village temple in Chungthang). They used to worship Guru Nanak only. Guru Nanak was their deity who was called as Nanak Lama or Rimoche Nanak.

The maps published by Survey of India or by Indian army, never marked this Lake as religious or shown any mark of temple here.

No picture of any Buddhist small or big temple is available to prove.

In the judgment, the judge has mentioned about Lhakhang (small Buddhist temple) at Lake Guru Daang Maar. We have the pictures to prove there was no sign of any Buddhist religion at this Lake. Only 4-5 flt stone slabs stacked on each other to lit an incense sticks like a Hindu custom in rivers of India.

Below few images of stones stacked in Lake Pangong Leh-Ladakh, India is pasted for viewers. In the end a picture taken at Guru Daang Maar Lake in early 82, is also placed, a Sikh flag unfurls beside it too. The eye witness account by Giani Brahma Singh ji, A Gazetted officer from western Railway who went there in 1982, penned down his journey explain what he witnessed there is already recorded and published in this book in 20 evidences on visit of Guru Nanak in Sikkim. Readers can see these pictures and see if there was any Buddhist temple before construction of Gurudwara in 1987?

This is also proved from viewing panoramic picture taken after Gurudwara Guru Daang Maar was built or of the mound on which Gurudwara is built, no sign of Buddhist worship could be found.

Stacked stones for worship in Lake Pangong, Leh-Ladakh.

Stacked stones at Lake Guru Daang Maar, no sign of any Gompha or worship of Buddhist religion are seen in this picture.

Stacked stones to worship the Lake beside the Sikh flag, seen at Lake Guru Daang Maar, pic. taken in 1982. No other sign of worship by Buddhist is visible at the shore  Guru Daang Maar Lake.

We have two pictures of mound on which Gurudwara Guru Daang Maar is built after the
surface was flattened. One picture is taken before it was flattened and the other after
Gurudwara was built. Both pics are taken from same point and distance.

First we show you a photo of the hill dune as above, when the Gurudwara
Guru Daang Maar was not built; the dune was round shaped. In this picture you can
clearly see two things: –

  • For miles and miles away no trees are visible on this barren dune on which
    Gurdwara sahib is situated;
  • It is round on top of the hill because it had not been leveled then to construct the
    Gurdwara.

Picture of Gurudwara Guru Daang Maar situated on the mound, no sign of any Buddhist religion visible at the shore of Lake.

In this second picture the shape of mound on top is not round shaped but the soil that was removed from the top of the surface of the mound to flatten the land to build Gurudwara was thrown down which increased the width of the mound on the top. Which forest was here that Sikhs cut the trees to flatten the surface on top of mound to build the Gurudwara? How is Forest Conservation Act is violated?

The panoramic view of the Lake Guru Daang Maar, its periphery 1.8 Kms, It couldn’t be captured in one click, please check if you find any tree growth but Judge said Sikh community violated Forest Conservation Act by committing non-forestry activities. She ignored the fact that nature too has its own law, tree growth is stopped after 13000-14000 feet all over the world and in this region, tree growth stopped at Thangu, 20 kms before Guru Daang Maar and situated at only 13000 feet high. In absence of tree canopy or tree growth on a barren, snowy and rocky land be called forest? Its unculturable waste land, one may check the definition of wasteland.

Panoramic view Guru Daang Maar Lake. Only barren mountains are visible without
trees.
The difference is as to what really constitute ‘forest’. Till the advent of the new forest policy of 1988, the forests were conceived in terms of tree production forestry and therefore, only culturable forest areas were reflected in statistics. This rather ignored large extent of alpine pastures area under permanent snow etc. which although devoid of commonly perceived forest (tree cover) are nonetheless considered an integral part of a larger forest eco-system with an unique floral and fauna biodiversity. The enlarged concept of managing the forest as ecosystem led the department to revise the estimate of forest area to the currently depicted figures.
Supreme Court of India gave its historical judgment in 1996 which defines ‘forest’ as follows: Kindly see Para A, B & C) of this judgment. It was briefed to the learnt judge but she overlooked it, alleged falsely on non-forest activities committed by Sikhs in building the Gurudwara.
Now please read Para (C), whether this Para is applicable out of forest? When tree growth is not possible at this land, how could Sikh community be accused of committing non-forestry activities?

(WP-C 202/ 1995 with 171 of 1996, Annexure 1, dated 12-12-96 in the case TN Godavernam V/s Union of India)

It has emerged at the hearing that there is a mis-conception in certain queries about the true scope of the Forest Conservation Act, 1980 (for short “the Act) and the meaning of the word “forest” used therein.
“The word “forest” must be understood according to its dictionary meaning.”

The Oxford Dictionary defines forest as a clump of trees (Tree canopy) Sikkim, whose forest cover is 44.37% of its total geographical area, the 40% out of one hectare of its land, must be covered with trees.

The second condition laid down by hon’ble Supreme Court is to have any govt record means a revenue recipt on forestry.

Sikkim forest department doesn’t fulfill any of these conditions, hence the land at the shore of Guru Daang Maar Lake can’t be called Forest land.

Every Buddhism follower make small stones like this on shore of Lakes & stony river banks.

Stacking stones in this way is called “Cairn” it is ancient human practice mainly found in mountain region, some are seen in Europe and mostly in Himalayas. Commonly used to indicate trails in Himalayas since trees are found scarcely and may be by voluntarily 385 by travelers. Some stack them for good luck homage to the Mountain Spirit as (mentioned by in internet by a traveler).

In Tibet and other places in Asia, they stack rocks as offerings at sacred places. It is a wild guess but they are probably stone stupas, but nowadays they have become mere symbols of art and fashion. A stupa though small or made up of mud or stone is worthy of respect and honor, Buddhists take care not to step on them or spit near them.

The Spiritual Meaning of Stacked Rocks: Stacking rocks can be a form of art, but it can also be a way to connect with nature and find spiritual meaning. They can be found everywhere and are a common sight. However, rocks have different meanings to different cultures. For example, stacked rocks are used as a way to mark trails and signify sacred places. Stacked rocks, for example, have spiritual meaning to some cultures. They believe that the rocks have healing properties and can be used to communicate with the spirits. Rocks have been used as symbols of stability for centuries. Many people continue to use rocks as symbols of stability in their personal lives. When life feels unstable, people often turn to the symbolic power of rocks to bring them a sense of grounding and security. To some people, rocks are a source of inspiration and creativity. When you are in need of a creativity boost, stacking rocks may help you get there. Some people believe that the act of stacking rocks is a sign of good luck. They believe that by creating a rock pile, they are inviting good luck into their lives. They believe that the rocks are protecting them from bad luck, and if a rock breaks or falls, it is not considered to be an indicator that you may experience hardships in some aspect of your life. They believe that the rocks are protecting them from bad luck, and if a rock breaks or falls, it is not considered to be an indicator that you may experience hardships in some aspect of your life.

In brief, my views on judgment upon Guru Daang Maar by Sikkim Court appears to me as Reading this decision, it seems as if the Advocate General Sikkim has dictated it and the judge has heard it and written. Once again injustice to Sikhs in Sikkim High Court is done, refusal to listen to the arguments of Sikhs on Gurudwara Guru Dang Mar case. It was done, even after giving clean chit to the government officials for desecrating the Gurudwara and Guru Granth Sahib, the Gurudwara is refused to be given to the Sikhs.

In the true sense, the Sikh community has lost this case because the judge has not done justice, information from the court on Forests. Is surrounded by questions, plaintiff no. 2 when told the court that the area of Guru Dang Mar Lake is not forest department land, and that the order of the Honorable Supreme Court has also come in December 1996 on which two conditions have to be met before declaring any land as forest land. Must have:  

(1) Any revenue record document of this land should be shown,

(2) There should be tree canopy with dense shade on this land. When this land did not fulfill even one of the two conditions of the forest department, then how was this land accepted as forest land by this court? And the decision given on this makes it even more ridiculous when there are no trees on this land. How is it possible to declare this barren land at an altitude of 18000 feet as forest land and to declare that this land is in violation of the Forest Act 1980 as no permission was taken by the Sikhs for ‘non-forestry activities’ on the forest land? It is possible? Describing this land as ‘reserved forest’ can only is a mockery of the Forest Act.

I filed RTI’s with Forest Research Institute, Dehra Dun, its map publication department at Kaulagarh in Dehra Dun, At Bhuvneshwar which was earlier HO of Forest Department Sikkim, It directed me to contact Integral Research Office (IRO) Kolkata, All these offices could never reveal status of land at the shore of Guru Daang Maar Lake as they wanted to save their colleagues in Sikkim on giving false ownership statement as Reseved forest in absence of trees.

I had filed IA 21 on the forest, which was refused to be heard by this court, this judge did not listen to me on the forest, and today this ridiculous decision is in front of me. Questions have also been raised regarding the safety of the fauna and flowers), whereas various atlases of the Government of Sikkim show neither the existence of wild animals in this area nor any vegetation like flowers etc. growing in this area, but this court has but no permission was given to hold any hearing! I was not provided any opportunity to speak or present evidence on this.

In this judgment, the judge, the Government of Sikkim and another of its government organizations, who have been presented before us as respondent no. 4, is actually an MLA from the reserved constituency of North Sikkim. For this, I had also proved on 4th Sep. 2023 under Article 12 in “Synopsis of Arguments” but this was also ignored. They took Guru Granth Sahib out of Gurudwara Dang Mar in August 2017 and kept it at a distance of 90 Kms by road. Left unclaimed on the shore! This defendant was given favoritism by acquitting him of the charges, he was given the benefit that when he took it, Gurudwara Chungthang refused to take it. So they kept it outside the Gurudwara.

The question arises that from the Gurudwara Does taking out the Guru Granth Sahib from the Gurudwara by these Buddhists not come under the category of crime? Both the Gurudwara and the Guru Granth Sahib have the right of a juristic person, and it should be considered a serious crime but they were given a clean chit.

The documents filed by the Sikkim Government, every page of which expose the conspiracy of the Sikkim Government to take over Gurudwara Guru Dang Mar and demolish it and establish a Buddhist monastery there, but the judicial inquiry sought by me has not been carried out. Rejected, why?

Based on the bundle of lies (Reply by Respondent no-1 on 06/10/18) the Sikkim government snatched away Gurudwara Guru Dang, against which we were demanding a court inquiry since 2018, which was our right. Our demand was not accepted but by taking the Advocate General’s opinion on this bundle of lies, the Sikkim High Court turned justice into injustice.

Within a year of my impleadment as a party in this case, we submitted three very important applications related to this case, one of which, number 21, was refused to be heard outright, and the other, number 22, was disposed of without even hearing or debate. Given that, while in the first paragraph of this application to the demand for a judicial inquiry against this bundle of lies was reiterated, in the third application the judge made reference to it but set it aside without any debate. Thus, in the same year, another historical Gurudwara of the Sikhs was snatched away under the pretext of court justice! In the month of May this year, the Supreme Court also played the same drama on the Mangu Math of Puri when the case was dismissed without even hearing the intervention application of the Sikhs.

It is our misfortune that our leaders made this ungrateful country the home of the Sikhs?

Ajmer Singh Randhawa

Eye witness account of a retired Gazetted Western Railway Officer Giani Brahma Singh ji Brahma who visited on a pilgrimage to Gurudwara Guru Daang Maar and Chungthang respectively. He penned down whatever he witnessed, it was published by Guru Nanak Mission, Patiala in 1986 in a booklet. I have original copy with me. He belonged to Distt Ajmer in Rajsthan and honored by Hon’ble Dalai Lama too. Its pasted below to aware my readers;

Guru Nanak Dev ji and Chungthang

—–Giani Brahma Singh ji Brahma

Ajmer (Rajsthan),

My memory hints back to nearly a distance of two decades when during a formal discussion amongst a group of friends, I could gather that there was some historical site in the deep dales of the perennially snow shrouded Himalayas in the north of Sikkim associated with the hallowed name of the founder of the Sikh faith Guru Nanak, and his foot-prints, which attract the faith and adoration of the local Buddhist population, young and old alike. Guru Nanak Dev ji is remembered there as Nanak Ghashmi-Rimpoche or Nanak Lama Guru.

Guru Nanak Dev Ji with his life long companion, Bhai Mardana, the Muslim rebeck player and the blissful singer of Guru Nanak’s celestial Gurbani,; is believed to have stopped in the Himalayan region there during one of his four odysseys of the then worshipful places of both the Hindu and Muslim religions in India as well as the Muslim dominated regions of the west Asian countries. The local inhabitants of the area, steeped in the mesh of the interminable wheel of KARMA and Karuna (life actions and submissive poverty) complained to Guru Nanak Dev ji of the failure to exhort the Mother-Earth, despite their available material and physical endeavours, to grow rice which was their staple food. The compassionate One, out of his plenitude of mercy blessed the soil to produce paddy to relieve the suffering of the people.

It’s a matter of great significance and glory that our Sikh defense personal, officers as well as ranks while defending the borders of the motherland have been instrumental in the discovery of many a historical places consecrated during the peregrinations of Guru Nanak Dev ji (1497-1522). And Chungthang, an isolated village of about a hundred hamlets then, was similarly discovered by the border surveillance detachment of the Indian army sometimes during 1960’s.

I could then hardly imagine that one day I would visit the place. This happened on 2nd January of the 1982, on the occasion of the birth anniversary of Guru Gobind Singhji.

My son-in-law, an army Major Mediacl Officer, sheduled for duty in the Nathu-La region of the high Himalayas where even the clouds float much below our habitation, assisted me consort, his mother and family to drive from Gangtok to Chungthang at about 3.00 a.m. to be available for participation in the Gurupurab celebrations.

Gangtok, the beautiful city of the beautiful buxom, pithy and fair mountain people of Sikkim, is perched with fascinating colourful nest-like houses designed to rest one over the other four to five storeys high on the mountain ribs, spaced by autumn resistance cloud-kissing trees. It is linked with a hundred kilometer metalled military managed meandering road with Siliguri Railway station of the South-Eastern Division of the Indian Railways.

The zig-zag road with many a U and blind turns crossing many a hanging bridges, is an adventurous experiment for the new visitor of the area. The road is carved beside the mountain ribs with very tall evergreen Saal, Teak and Pine trees on one side and romantic, rebellious and trubulent steep gradient Teesta River on the other side. The Bus journey keeps at least the old and the weak flirting with death. The entire journey is very dangerous and breathe taking. Any time God forbid if the very conscious driver misses a beat of the pulse, even by a split second, the entire parapherernalia, animate and inanimate is devoured nearly by 300 feet deep ravines for good. But the drivers are very courageous human beings who maneuver their machines on every curve with ingenuity classical for their genre.

We meet on the way practically an endless trek of tourist buses, military convoy vehicles loaded with logistics to maintain the comforts of our Jawans who. Who away from their families, look after the inaccessible recesses of the high Himalayas?

Chungthang is equal distance from Gangtok to its north. The road is gaining its full worthiness gradually with the untiring zeal of the labourers, mostly urchins and women, who trek every morning in the biting sleet, scantly clad and barefooted from their small poorly hutments lined beside the road they are building. They leave in the morning in the whiz of the hymn-printed prayer flags 20 to 30 feet high on the skirts of each village and which are believed to waft the Buddha’s message of peace to the lands the winds blows them to.

Guru Nanak Dev ji, with Bhai Mardana, while returning from Assam planned to reach Gurudumba, a deep perennially frozen lake at the height of 18,000 feet, where his invisible help was sought by the local isolated residents for provision of drinking water, near the border of China.

While crossing over the mountains rough track, Guru Nanak Dev ji passed by Yumthangi, a hot water spring at the height of 17,000 ft. I was told that the Indian tourists frequent this place in summer. The government has provided a small inspection Bungalow for periodical survey of the area.

Onwards Guru Nanak Sahib is said to have encountered a demon who objected to Guru Sahib’s passing through his exclusive principality. Guru ji tried to assure him of the innocence of his mission, but the devil persisted in being unruly. Guru Nanak Dev ji just aimed his walking stick locally named as Parkha or Babe-di-khoondi, at the demon, and, lo, a furious gush of hot air jetted forth from the stick and pushed back the demon dazed jamming him to the mountain side, Guru Nanak Dev ji trekked forward to Chungthang, situated in about 30 acres of plain area sentinelled by high cliffs on three sides.

Guru Sahib after resting a while asked Bhai Mardana to start the kirtan. This again agitated the ego of the demon. In utter disgust and with the sense of vendetta, he hurled a big boulder, measuring about 30 feet in diameter and 20 feet height with a view to smashing Guru Nanak Dev ji and his companion. The stone with its heavy weight stuck deep into the earth. It reminds one of the Wali-Kandhari’s events at Hasan Abdal-Punja Sahib (now in Pakistan).

Taking advantage of the high seat provided by the boulder. Guru Nanak Dev Ji climbed up the roof of the stone and commenced his kirtan there. This attracted a large gathering of the local residents, who Listened Gurbani in rapt silence. The melodious divine songs mellowed the demon as well and in deep contrition he came down and begged pardon for his misdemeanour, miraculously while climbing up the boulder. Guru Sahib’s wooden Kharava cut deep impressions in the stone in the three to four places. This marvalled the local people and added to their devotion manifold.

Later in the memory of this event they raised a small Gumpa or temple of Nanak Lama near the boulder. The present temple is a small two roomed wooden structure perched on the four feet high teak wood pillars for protection against rain water inflow. I was told that one of the rooms houses Guru Nanak Sahib’s picture in front of which a perpetual lamp is lit fed with pure Ghee. In the other, the lama in attendance rests.

While on the mound the residents witnessed Guru Nanak Dev ji enjoying the repast of rice, a very rare commodity then for the people of the village. They complained to Guru Sahib of the non-liability of rice leftover from his meal and it is believed that the present abundance of the quality paddy in the area is Guru’s blessing.

The devotees, Buddhist with deep reverence, place small clay replica of the Stupas in the niches of the stone. There is a constant oozing of transparent water in a chasm about 8”x3” which the residents believe is the flow from a lake by the visitors as a sacrament—Prashad. It is also believed that Nanak Lama’s one sacred book, one overall (chola) and some gold things are safely kept in a cave beneath the stone. The door, which is permanently blocked, will be opened by him only on his reappearance in this world.

Near the present Gurudwara hall about 50 feet by 30 feet, there is a Tiloni wood tree in the shape of reversed ‘L’ which is believed to be Babe-di-khoondi which the Guru stuck on his departure as a momento of his historic visit. The khoondi became a living tree and reminds one of the Babe-di-ber at Sultanpur Lodhi which has grown from Guru Nanak Sahib’s Daatan given to sufi dervish Kharboojey Shah, as a momento before Guru Nanak Dev ji left the place for his first pad yatra in 1497 AD.

Gurudumba Lake is equally a site of great miracle. It is believed that on the request of the local residents to provide them with drinking water round the year. Guru Nanak Dev Ji threw some beads of his rosary on the surface of the frozen lake. Instantly the snow parted and an area of 12 feet by 3 feet of the frozen lake turned into transparent water as a permanent feature. It is believed that the sacred portion has the blessings of imparting fertility and grant of male issue to women who happen to lack these gifts. People, who visit the place, fetch bottles full of the sacred water for such benefits.

Subedar-Major Gian Singh Bhullar, who looked after the area confirmed the event? He also told me that with the help of Major Lakhwant Singh they have erected a Nishan Sahib near the lake and have also placed Guru Nanak Sahib’s photo near the Khalsa flag to keep the memory of this rare event till the consecrated Lake water benefits the devotees and the defenders of the borders of the motherland.

All these miraculous events attracted the devotion of the Sikh defense personal. They gradually managed to acquire some land in the vicinity of the Boulder and raised Gurudwara in 1977. Practically all the officers and jawans in the area congregate to celebrate the Gurpurabs. There is a large gathering especially on Guru Nanak Sahib’s birthday celebrations.

During our visit Subedar-Major Gian Singh Bhullar, an officer of 17 Assam Rifles, with his jawans was looking after the management and construction work of the Gurudwara. He is very sincere and devoted Gursikh and had been kind enough to look after comforts for our night’s stay. This place is a protected area and ordinarily needs regular permit to visit the holy place. However donations and other material help needed for the Gurudwara can reach there for keeping the place grow day by day.

Giani Brahma Singh Ji has clearly written in it. There was a set of two rooms in the Bodh Mandir (Gonfa) of Chungthang in 1992, in which a picture of Guru Nanak was displayed in one of the rooms and the lama of that Gonfa used to worship that photo. There was no photo or statue of Padmasambhava, but this attendant lama never used to sleep or relax in the room where Baba Nanak’s photo was posted. He never rested there, there was a separate room for him to rest and sleep. It is just like no servant sleeps in Baba ji’s retiring room in Gurudwaras worldwide.

Now is a photo of Baba Nanak Ji even today hanged on wall in that room but the Buddhists have definitely placed a statue of Akiloteshwra, a reincarnation of Master Padmasambhava.

Giani Brahma Singh Ji in his article which was published by Guru Nanak Mission Patiala in the form of a booklet, (the original copy of which was also obtained by this servant of Baba Nanak with great difficulty). In this article, Giani ji writes that, in the year 1977 Sikh devotees and military personals used to pay their reverence by keeping a picture beneath a bamboo pole fixed here on every Gurpurab to Guru Nanak ji or on any other special occasion at the Shore of Guru Dangmar Lake. First time Guru Granth Sahib ji was enlightened and gurbani was recited here on 17th May 1979.

All this history was written on a board at Gurdwara Chungthang which is no more, why the Gurudwara management removed it, God forbid but we are sharing the photo of this board and the history written on it with our readers.

In the picture below you can see the Nishan Sahib unfurled on a bamboo pole on the shores of the Lake Guru Daang Maar and the history written on board ahead in this book (pic 093)

          Pic 089

It may also be mentioned here that ‘Subedar Major Gian Singh ji Bhullar had donated Rs. 1,75,000/- as his contribution for the construction of Gurudwara Chungthang and Guru Daang Maar in 1977. The time may be years back and forth but today this amount is more than two crores! It was not funded from any regiment fund.

                                                      Pic 090

It is to bring in the notice of those ignorant who say that Gurdwara Sahib was built by the army?

The army was only custodian, that means as army was deployed in this area, so the army personals took care of it, kept it maintained, performed all religious duties in Gurdwara Sahib. Soldiers and civilians of other faiths also donated, including the local Lepchha people.

The foundation stone of Gurudwara Daang Maar Sahib Ji was laid by the local MLA Mr. Tashatenge Lepchha with his own hands in 1983 and the new building of Gurdwara Sahib Ji was completed in 1987 which was inside the tin sheets. The photograph of Gurdwara Sahib with this tin shed has also been included in the special affidavit filed by me attached with the application in the Sikkim High Court as evidence.

What I experienced comparing India and Pakistan, the judges in Pakistan Supreme Court respect Law and deliver fair justice whereas Indian judges are biased, they do not deliver a fair justice. Most probably influence of Indian govt and politicians affect the decisions. Same is noticed in High Courts where influence of State govt is seen. Judges in old age are more corrupt than newly appointed as they seek post-retirement benefits and not ready to give up the life style, they enjoyed whole life during service.

The Judges in Pakistan are afraid of Allah, they have firm belief that they are answerable in Court of Allah, they don’t want to appear their as a culprit. Indian judges prefer materialistic life.

Ajmer Singh Randhawa

14th October 2023

कुछ तो लोग कहेंगे

August 6, 2023

७० के दशक की बात होगी! मैं एक साइंस ग्रेजुएट हो कर भी टैक्सी व्यवसाय में था! उस समय नौकरियों के लिए कोई कम्पीटिशन नहीं होते थे, पे स्केल बहुत कम थे! आर्मी अफसर बनने के लिए भी १२ पास होना जरूरी था! खैर इस व्यवसाय में भी आम जनता काफी इज़्ज़त देती थी!

एक बार मैं देहरा दून से पांवटा साहिब जा रहा था तो मैंने उस समय निर्माणाधीन शिमला रोड पकड़ ली, बीच में जा कर कार के डिफरेंशल में कोई खराबी आ गयी, जिसकी वजह से कार को वहीँ रोक देना पड़ा! सड़क पर कोई आवागमन  नहीं था! अत; मैंने कार को लॉक किया और पैदल ही सेलाकुई की ओर चल पड़ा! बीच में नदी पड़ती है, पानी कम था तो पार जाना मुश्किल न था! वहां से बस पकड़ कर देहरा दून आ गया जहां नया सामान ख़रीदा और घर से खाना आदि खा कर शाम को ही वापिस चल पड़ा!  

कार तो जंगल में खड़ी थी, वहां रात को क्या मिलना था ? अगर मिलते तो या तो भूत मिलते या डाकू! मैं इसके लिए अपने को तैयार कर चुका था!

तो रात ढलने से पहले मैं अपनी कार तक पहुँच चुका था! अब रात को तो कार ठीक हो नहीं सकती थी अत; अगली सुबह तक मुझे समय बिताना था! अकेले बाहर घूमना सुरक्षित न था तो कार में ही बैठा रहा, फिर सो गया!

तकरीबन १०-११ बजे मेरी कार के शीशे पर थप-थप हुई, मैंने सर उठा कर देखा तो एक मूंछो वाला, अच्छी कद काठी का इंसान खड़ा था! मैंने उससे कारण पूछा तो उसने मुझसे कार वहां खड़ी होने की वजह पूछी!

मैंने उसे बता दिया कि कार में फ़्ला खराबी थी जो रात को ठीक नहीं हो सकती थी, इसलिए मैं इस को कल ठीक करूँगा!

तो उसने मुझे कहा कि वे मेरी कार को दिन भर से वहां खड़ी देख रहे थे, ठीक क्यों न की?

मैंने जवाब दिया कि सामान लेने शहर (देहरा दून) गया था, वापिस आते आते रात हो गयी थी!

फिर उसने मुझसे पूछा कि खाना खाया कि नहीं?

मैंने जवाब में कहा कि सामान लेने गया था तो शहर में ही खा लिया था!

इस पर उसने मुझे कार से बाहर आने को कहा और बोला कि सामने मेरा घर है, मैं इस गाँव का प्रधान हूँ, तुम्हें मेरे घर खाना खाना होगा! अभी आ जाओ, मेरे होते हुए गाँव में कोई भूखा सोये, ऐसा नहीं हो सकता!

मैंने बहुत ना नुकुर की लेकिन उसके व्यक्तित्व के आगे मैं स्वयं को बौना महसूस कर रहा था!

मैं सर पर साफा बांध कर कार से बाहर आ गया तो वह वहीँ पास में ही खड़ा था, वह मुझे सड़क पार अपने घर की ओर ले गया!

घर क्या था, शायद झोंपड़ी नुमा था लेकिन दालान काफी बड़ा और साफ़ सुथरा था! लालटेन की रौशनी थी! वह, वहां पड़ी कुर्सी पर बैठ गया! इतने में साडी पहने एक नवयौवना वहां आई, मेरे हाथ धुलवाए, साफ़ करने को गमछा दिया और फिर वह चली गयी!

उस व्यक्ति ने मुझे वहीँ दालान में बिछे टाट पर बैठने के लिए कहा!

(देहरा दून में मेरा उठना बैठना फौजी अफसरों के साथ होता था और मैं आफिसर्स मेस में बे-रोक टोक आता जाता रहता था), लेकिन यहाँ टाट पर बैठने में मुझे ना कोई संकोच था ना आपत्ति! अपितु मैं उस व्यक्ति के आतिथ्य से अवश्य प्रभावित था!

कुछ मिनटों में वह नवयौवना एक थाली में रोटी सब्ज़ी आदि लेकर प्रकट हुई, मैंने खाना प्रारंभ किया, वह व्यक्ति वहीँ पास में कुर्सी पर बैठा रहा!

खाना खा कर मैंने उसका धन्यवाद किया तो वह मेरे साथ चल कर सड़क तक आया और मैं अपनी कार में आ कर सो गया!

सुबह उठ कर मैं अपनी कार को ठीक करने में लग पड़ा जो काफी देर बाद ठीक हुई! मैंने सड़क पार उस घर को देखने की कोशिश की लेकिन मुझे कोई घर या गाँव दिखाई नहीं दिया! मैं सोचता रहा कि वह घर कहाँ गया, वह तो कहता था कि इस गाँव का प्रधान है लेकिन यहाँ तो गांव ही नहीं कोई नहीं! जबकि सड़क पार १०-१५ कदम पर ही तो मैंने खाना खाया था! आखिर उस घर का साफ़ सुथरा दालान (आंगन) भी तो था, सब कहाँ गया?

अब तो वह सड़क मुख्य हाई वे बन चुकी है लेकिन मुझे मेरे प्रश्नों का उत्तर कभी नहीं मिला!

मैं आज तक यही सोचता हूँ कि उस व्यक्ति को गाँव का प्रधान नहीं, इस देश का प्रधान मंत्री होना चाहिए था तो इस देश में वह किसी को भूखा नहीं सोने देता, आज जब मोदी को देखता हूँ तो तुलनात्मक रूप से उस छोटे से गाँव का प्रधान आँखों के सामने आ खड़ा होता है !

आशा करता हूँ उस जैसी सोच वाले हज़ारों-लाखों आज भी इस देश में होंगे तभी यह देश चल भी रहा है, नहीं तो भाजपा अब तक इसको रसातल में मिला चुकी होती ! मेरी प्रार्थना है कि वह जहां भी हो, ईश्वर सदैव उसके साथ हों!

अजमेर सिंह रंधावा!

Who were behind exploding Kanishka, the Air India plane in 1985?

August 4, 2023

Terry Milewski, you’re a journalist and you also write articles on court proceedings?  For this you should have been an investigative journalist but you are just like that TV news reporter who has already written the script. You think yourself logical and more intelligent than others. 

By naming the 4 Sikh accused of IA 182 as Khalistani, the entire Sikh community was put in the dock.  Well, this is not a special thing because we Sikhs are used to of such slandering of facing these allegations, but with my logic, today I will completely expose your intention behind writing this article which was published by @PressProgress, in that you wrote in 2018, these Sikh accused as Khalistani but you called them Khalistani with a mal-intention to defame them and their movement without having any evidence but on the behest of Macdonald-Laurier Institute Ottawa Canada, who hired you to write the article to malign image of Sikhs in Canada and worldwide.  This defamation has been made by you in this article.  You yourself were amused that what was the purpose of MLI to mention Khalistani to all those accused?

In fact Khalistani Sikhs are freedom fighters not the terrorists, they have a mission to build their own home to avoid further persecution, threat of repeat of genocide and injustice in India which is a daily practice by Govt authorities and its agencies.

If freedom fighters of India were terrorists, you have the liberty to call us with any name you wish but we aren’t terrorists, we don’t terrorize people but we connect them with our mission by our good deeds in the interest of every human being all over the world. If you call us terrorist, it’s like a rose who may be called by any name but it doesn’t stop spreading fragrance in air.

See here;

This article was written in 2018 according to this publication whereas the Air India plane was exploded in June 1985 and the name Khalistan was not so popular then.  But Terry Milewski made his valuable contribution in creating an atmosphere of hatred against all Sikhs by linking these Sikh accused with the Khalistan movement. The fight of the Sikhs of India was with the Government of India because the Government of India had sponsored the massacre of Sikhs with the help of government machinery.             Earlier Govt of India had invaded the highest Sikh shrine Darbar Sahib in Amritsar Punjab of India a main center of Sikh faith and devotion, which had become the center of anger of the Sikhs by storming and razed it on ground the highest seat of Sikh religion Sri Akal Takhat in June 1984.                Even in the white paper released on this military operation on the Sikh religious place Darbar Sahib in Amritsar, the Sikh warriors were called Sikh terrorists but not Khalistani. 

The official declaration of Khalistan by the Sikhs was also made on 29 April 1986 by whole Sikh nation in one voice giving their approval at the Akal Takht. The Maharaja of Patiala Captain Amarendra Singh was the first among those who took the oath.  Later he became the Chief Minister of Punjab too.  No case was registered against him for taking oath of Khalistan as a rebellion against India.  So that no one else can also be held accused of being anti-India.

The Sikhs were called Khalistani only after 1986, and that too only to those Sikhs who raised voice for their rights in India, rest of the Sikhs were called patriots, in this way India tried unsuccessfully to divide Sikhs.

But Sikhs didn’t speak in India because the repression cycle was going on in Punjab which lasted almost till 1993. During this time Sikh youths were brutally murdered by the Punjab Police and more than one hundred thousand Sikh youths were brutally killed. There were many villages where no wedding procession took place for the next 25 years because there were no Sikh youths of marriage age visible.

Those farmers who had money, sold their land and sent their children to foreign countries to save lives of their kin from Police persecution and killing in fake encounters. These young men were not very educated, yet they worked very hard and further provided better education to their children who achieved important positions in govt of many nations abroad. They remained attached to their soil, they could never forget the atrocities of the Government of India upon their brothers back in India. The murderers of Sikhs continued to get government protection and promotion to decorate their shoulders whereas Sikhs continued to suffer in the courts. Some brave youths, disregarding the law, also carried out murderous attacks on these anti-Sikh people, those who were caught were punished, but even after completing their awarded punishment by court of law, they were not released till date, against which Canada, America, Germany, England etc. where Sikhs raised their voice against the injustice by the Government of India, they were defamed by calling them Khalistani or anti-national by Indian agencies and paid media. Terry is also one of those who are defaming Sikhs by tagging them as Khalistani to malign their image.

Since the article written in 2018, Terry started his mission against Sikhs, in which he got full support from the Government of India and some Hindu terrorist organizations of India. Even today he is playing a leading role among anti-Sikhs on social site Twitter. In this relevance, I will give more evidence in this article, keep reading ahead.

Now let us talk about the Sikhs accused of blasting Air India plane in mid air at Irish coast in June 1985, were they really Khalistani or to be called misguided Sikhs who took innocent lives only with one intention to avenge from India on organizing Sikh genocide in which more than 30,000 Sikhs were killed all over India. To achieve their mission, they played in hands of Indian agencies who sponsored this heinous crime.

The only convict for this tragedy was, Inderjit Singh Reyat, let us talk first about him. Its total information which is related to the case is seen in a sequence is  as below;

Terry I have caught you;

Yes you are lying and misleading your viewers to enact an atmosphere to spread hatred against Sikh community by falsely framing them in IA 182 case.

Inderjit Singh Reyat was charged with perjury in 2006 for repeatedly lying during his testimony at a trial into the bombing deaths of 331 people, convicted of perjury in 2010 for lying to the Court.

Reyat was sentenced on September 19, 2010. He appealed against perjury in Feb. 2011.

Reyat was handed a nine-years in prison for perjury sentenced in 1991, he was convicted of manslaughter in the deaths of two baggage handlers at Narita Airport in Japan. He served 10 years for that crime. He also got five years for another manslaughter charge in Air India bombing for aiding construction of the bomb. Reyat further got nine years for perjury in the court of Duncan, BC in January 2013.

Justice Ian Bruce Josephson didn’t mince words in his verdict. 

“Much of his evidence was improbable in the extreme and entirely inconsistent with common sense,” Josephson said.   

“When caught in obvious and numerous irrationalities, he would seek refuge in memory loss … his evidence was patently and pathetically fabricated in an attempt to minimize his involvement in his crime to an extreme degree, while refusing to reveal relevant information he clearly possesses.” 

And that, for Josephson, made Reyat’s claims of remorse fraudulent. 

Reyat was released in 2016.

During an appearance in the trial of this case, Reyat came across two other accused, Ripudaman Singh Malik and Ajayab Singh Bagdi, Reyat greeted them with folded hands in Sikh tradition. This definitely gives an introduction of mutual acquaintance between them, but Reyat was also accused of misleading the court by lying continuously (nineteen times), for which he got another sentence of 9 years in 2011.          

Ripudaman Singh Malik or Ajaib Singh Bagdi had nothing to do with the Khalistan movement, because this movement had not even started in 1985.            Another accused who is considered to be the main conspirator or the ring leader, he was chief of Babbar Khalsa, he also had nothing to do with any Khalistani organization.

So on the basis of what information does TERI promote them as Khalistani?

The Reuters also used word “Sikh militants” not the Khalistani on its reporting;

Now let us look at the other aspects of the trial whether the Government of India was really behind blowing its own plane or was it carried out by some retaliatory action by the Sikhs? This analysis is also necessary to clarify the situation.            

When this aircraft flight number IA 182, was preparing for its next flight, an Indian embassy official named Surinder Malik arrived suddenly and took his wife and daughter by the hand and deboarded from the plane, on the pretext of preparing for the exam. A Canadian politician of Indian origin named Ujjwal Dosanjh had also got his trip canceled.Why after all?

When Canada’s CSIS (Canadian State Investigative Service) started its investigation, they suspected Indian Embassy officials behind it.(See Para 4 in following letter tabled in Parliament of Canada). On this the investigation was stopped but an officer named Surinder Malik was ordered to leave Canada within just one month. A question was also raised on this in Canada’s House Of Representatives i.e. Parliament, whose copy is given below;

Terry claims that no CSIS agent blamed Indian Intelligence for their hand in Kanishka terror attack whereas all major newspapers and ironically his own former employer CBC disagrees with him. Not sure who looks worse. Please see the photo copies of major newspaper reports as below;

Now considering the facts that,1.     Why did Surinder Malik not inform the Air Port Authority if he had got information about bomb in this plane before it took off?2.     Surinder Malik only showed interest in saving lives of his wife and daughter, being a high official of an embassy, ​​why did he not make any effort to save lives of other passengers (most of whom were Indians traveling in this plane)?3.     Whether the CSIS investigation stopped by the Canadian government just because it should not spoil relations with India, while the comments of CSIS officials are very important, it is mentioned in the letter (see para 4) which was raised in the Parliament of Canada.4.     Ujjwal Dosanjh, who is a Canadian politician of Indian origin, is anti-Khalistan, why he remained silent and for what reason he canceled his trip( his every word is in vague, his confession and how he escaped from answering is given below in detail), this very important fact which has never been discussed in public or he is never questioned in any Court.5.     If Surinder Malik wasn’t sued in Canada, India should have taken action against him on hiding information of Bomb in its plane if India had no hand in its explosion. By hiding the information, he pushed all passengers into death on mid air.              It’s never been reported that a former premier, his wife and three sons narrowly missed being among the victims of Indian plane blasted in mid air over Irish sea in 1985.               In his new autobiography, Journey After Midnight: India, Canada and Road Beyond, Ujjal Dosanjh  reveals that his family booked flights to India at the end of May 1985, from Vancouver to Delhi via Montreal and London. This was six years before he was elected as NDP MLA for Vancouver-Kensington and 15 years before he became premier of B.C. Out of concerns of safety, Dosanjh states that he wanted to keep the trip secret.“Our tickets were booked on Air India for June 23 via Montreal under the names of U. Singh and R. Kaur to avoid use of ‘Ujjal’ or ‘Dosanjh,’ Dosanjh writes.However the family cancelled their reservation a few days before the departure date. According to Dosanjh, he and his wife Raminder began having “second thoughts” about taking their children to the heat of the plains of northern India”.”It was not just the weather that was on my mind”, he adds. “It was also the security and safety of my family.”So instead, the Dosanjh family spent their holidays driving across Canada.He acknowledges in Journey after midnight that he had been hearing rumors of “various people” urging a boycott of Air India at that time.“I did not particularly like the service aboard Air India, remembering our terrible experience in 1977,” Dosanjh writes. “I had decided to fly Air India solely as a gesture of defiance against the boycotters.” Dosanjh went numb over news of bombing……What he didn’t know was that Burnaby resident Talwinder Singh Parmar and his associates “had warned temple audiences a couple of weeks prior to the bombing not to travel by Air India”.(His statement is contradictory to what he confessed in his book that he had been hearing rumors of “various people” urging a boycott of Air India at that time.) His contradictory statement seems vague as he tried to escape from hiding facts on cancellation of his tickets. Dosanjh declares in his book that he and his wife “went numb” hearing news reports that Air India flight 182 had exploded 30,000 feet in the air on June 23, 1985.“We were sure this was sheer coincidence,” he writes.”Surely the extremists would not have designed their most evil deed around me, a small fry in the scheme of things. Their target was India, the idea of India as pluralistic secular and united. Then again, killing two birds with one stone would not have hurt the effort.”In the book, Dosanjh states that he and his wife never went public about their near-miss, noting that this information was only shared with close friends.Dosanjh lies on his ignorance on having any information to get his tickets cancelled. He said that the rumors were already there to not to travel by Air India and that Dosanjh had said on death of Ripudaman Singh Malik (an accused in Air India Plane blast but acquitted in 2006) in a shootout in Surrey Canada in Nov 1998, a former acquaintance of Malik’s called him (Ripudaman Singh Malik) “a controversial figure”.

“One of the other complicating factors is he made a recent visit to India where he wrote a letter in support of [Prime Minister] Modi and his policies and I think that may have reverberated and had implications within the community,” Dosanjh said in the report.

Courtesy: https://economictimes.indiatimes.com/news/india/ripudaman-singh-malik-acquitted-in-1985-air-india-bombing-shot-dead-in-canada/articleshow/92887515.cms?from=mdr

It seems that Dosanjh was warned by none other than Ripudaman Singh Malik to not to travel by Air India Plane as Dosanjh had acquaintance with him or to say they may be good friends in their life.

Dosanjh also revealed that Tara Singh Hayer, Punjabi language newspaper owner of “Indo-Canadian Times,   had given a statement to police about the Air India plot before being murdered in Oct. 1998.            

Tara Singh Hayer, a newspaper publisher and moderate Sikh in Surrey, B.C., gives an affidavit to RCMP saying he heard Bagri admit to a friend that he’d been involved in the bombings. RCMP say they would protect Hayer, a known threat to the suspects.

An excerpt from newspaper publisher Tara Singh Hayer’s statement to the RCMP. (CBC)

[But despite the RCMP’s assurances of protection, Hayer is shot dead in Surrey B.C. on Nov. 18, 1998. After his death, his evidence becomes inadmissible.]

“On Jan 26. 2000 A former CSIS agent tells the Globe and Mail that he destroyed 150 hours of taped conversations with Sikh informants rather than turn evidence over to the RCMP. The agent says he feared the Mounties would fail to protect identities of informants”.

It clearly proves that Sikhs came forward to inform whatever information they had on blast and about the accused, they too were shocked and pained but Terry allegedly call them Khalistanis. Khalistani are not terrorists but they are freedom fighters, fighting to liberate their land occupied by India and want to build their own homeland to save their next generations from any genocide planned/executed in future by majority Hindus or the Govt of India as it organized in 1984 to eliminate Sikhs in India Courtesy: https://www.straight.com/news/698841/former-bc-premier-ujjal-dosanjh-reveals-his-family-planned-board-doomed-air-india-flight           

These allegations were made directly on India itself, for bombing its own plane, defaming Sikhs and preventing them from establishing base in Canada, it is not a difficult task for Indian security and intelligence agencies to do so. Yes, before 1984, Indira Gandhi also used to get the same work done by these agencies whose official proofs have now been found.

See here;

            This is a photograph of an article in Surya magazine in September 1984. It describes how Indira Gandhi used this “third agency” and its agents to kill Sikhs on a large scale in 1984 like an evil chess game to kill Sikhs and Hindus, best kept secret.           

In this, the story about a super intelligence agency named ‘Third Agency’ was revealed. It added: “We focus on pre-Blue Star Punjab. The job of the third agency was to mediate and promote murders and executions in the Punjab. The third agency continued to supply deadly weapons to the Golden Temple. The third agency gave permission to blow up 47 railway stations. The third agency incited violence in Punjab. And for their gallant roles, senior officers of the third agency have been rewarded with Police Medals and foreign postings.            

May 1985 Magazine Surya on page 42 writes something like this …..

“Mrs. Gandhiji had decided that she had to take up a new role in her life as a protector of Hindus… She had planned that there would be a conflict between Hindus and Sikhs, in which The grand strategy was to first leave the Hindus vulnerable, kill them for a while, let them get angry, get so angry that they would take revenge. Then Hindus and Sikhs will cut throats of each other and then I will say to the Hindus, ‘Look, I can only protect you.

The army’s action to attack the Darbar Sahib, known abroad as the Golden Temple, in June 1984 (Operation Blue Star) was not only to clear the Golden Temple of Sikh terrorists, as was publicized by the Government of India, but also to destroy evidence of third agency involvement.            

So it was easy and in Indian interest for these Indian agencies to do so! The Sikh community was on target, no Sikh scholar tried to take the displeasure of the Government of India, but continued to bear the stigma on his own Sikh community, but it was very difficult for me, so when I got direct evidence and I understood the whole game when I saw the articles of a journalist named Terry So I decided to put Terry in the dock. The Government of India is already in the dock against Sikhs.

Now the whole game is to prove the Sikhs settled in foreign countries as Khalistani as anti-national, pressure should be made on the governments of these countries to harass them and if possible some prominent Sikh personalities should also be expelled who should not enter India. be arrested in the act, In this way the demand of Sikhs for their own country should be crushed. The migrant Indian Sikhs who have acquired citizenship in foreign countries should be given mental torture so that they kneel down before the Government of India, thinking that the Government of India which has gone down to the lowest level economically and at this time even Pakistan and Bangladesh She is also showing her index below, wants to maintain her reputation even after spending a huge amount in protest against these Sikhs. While Khalistan is not just a campaign, it has become a reality as well and has achieved immense success in the voting on it, which will prove to be a very important milestone in making Sikhs their own country.            

Talwinder Singh Parmar, came to India but was killed here on 15 October 1992 in a fight with the Punjab Police!            

Police in India announce they have killed Parmar, 48, in a gun battle in Bombay. (CBC Radio would later report evidence Parmar had been in Indian police custody for some time prior to his death and was interrogated about the Air India bombing.)

https://www.cbc.ca/news/canada/british-columbia/air-india-bombing-timeline-1.6520841          

But the question arises that when he was wanted in India, what was the need for him to come to India? And on what basis was he given a visa, why was he monitored and why was he killed as soon as he got the chance? All these questions point fingers at the Government of India.            

Wasn’t he murdered only to destroy the evidence and was he not given a visa after killing him, to shut his mouth forever? He turned out to be a fool who trusted the Government of India and any of its officers.  He was the Mukhi (Chief of  Babbar Khalsa and not any special important person associated with Sikh militancy. His murder lifts the veil from all these possibilities.            

Ripudaman Singh Malik, another accused in Air India Plane blast case also visited India in 2019. If he was accused for blowing India’s plane, why was he issued a visa and what brought him here when Talwinder Singh Parmar was already killed here and reports revealed he was in custody of police before shoot out?
             But Malik ignored any threat to his life in India.            

He had been called “kaum ka gaddar” (traitor) for having praised Modi, who declared December 26 as ‘Veer Baal Diwas’ as a tribute to martyrdom of Guru Gobind Singh’s sons. Malik was a businessman and founder of the Khalsa Credit Union and Khalsa schools, Malik was among 312 Sikhs living abroad who had been barred from entering India for their alleged anti-India activities. His name was removed from the blacklist in September 2019, following which he visited India in December that year.           

By praising Modi, he proved him a nationalist Indian.  Later, Malik called “anti-India elements as enemies of Sikhs” on a TV talk show. He said “these people worked on behalf of foreign governments”.           

It’s very suspicious of India’s part. Why would a govt invite the person accused of bombing its international plane? Why?

That’s why Terry sir, you just need to have a look at these four Sikh accused, 

1- Indrajit Singh Riyat,

2- Talwinder Singh Parmar,

3- Ripudaman Singh Malik, and

4- Ajayb Singh Bagdi            

Please provide any evidence of your association or affiliation with the Khalistan movement or the Sikh community on your profile, apologize for defaming Sikhs!Otherwise we will keep on stripping you every now and then.            

When I did a deep research on this case, I found that whether the Sikhs had a hand in bombing Air India plane or not, but the Indian intelligence system definitely has a hand behind this conspiracy and these four Sikhs, however, were involved in some reason. From or under any pressure must have agreed to cooperate in carrying out this highly reprehensible act because if an attempt is made to connect the broken links of this case, this is the conclusion that emerges.           

The four accused in the Air India plane, even if they were Sikhs and even if they did not intend to kill the passengers, as it turns out from one of their secret conversations, that the bomb was detonated in the air when the plane was late. The plane was supposed to be at Heathrow Airport at the time of the blast in London when it was landed. Unfortunately the plane was tuned into a flying coffin of 331 passengers with 22 crew members on board.

Even if the Sikhs had to avenge from Government of India for the 1984 Sikh massacre, even then the killing of innocent passengers is a stigma and Gurbani also condemns it, it was their terrible mistake. It is written in Guru Granth Sahib that;           

“Nirvairan Naal Vair Racavai Har Dargah Oh Harai!!”           

That means whoever keeps the enmity with an innocent, he is not praised in any place of worship in the world or in the court of God, he is only condemned, he will be defeated everywhere.           

India has done a reprehensible act, Sikhs should refrain from doing reprehensible work too. As per last statement given to RCMP by Tara Singh Hayer in 1995, Surjan Singh Gill was given the responsibility of placing this bomb in the plane, but at the last moment he regained his senses and refused to carry out this task. He could have been killed but it would have exposed the secret, so he was threatened to keep his mouth shut.           

Khalistani are those who are ready to sacrifice their lives in fulfilling one of their missions, in true sense they are Sikh freedom fighters, whom the Government of India leaves no stone unturned to declare as terrorists, its only wish is that Sikh youth should be misled on Khalistan movement, not come in and oppose the demand of independent Sikh nation when if it is not so, one should  keep his mouth shut but every Sikh has understood that if he wants to live with his head held high, he needs a Sikh nation only. His religious security and freedom in India is in danger, he neither gets justice nor easily gets high position in govt job which is given only to Brahmins. Reservation policy for down trodden (Dalits) is also anti-Sikh. Sikh religion guarantee of equality to every Sikh male or female.           

So if India’s freedom fighters were terrorists, then today’s Sikh Khalistanis striving for Khalistan can also be called terrorists, whereas both had and have the same goal, that is to get freedom.           

Therefore, being a Sikh, I express my condolences to the family members of all the people killed in the Air India tragedy and while expressing regret on it, I will not hesitate to say that even if they all got away from the law in lack of evidence; they will not get any exemption in the court of God. The punishment that they have escaped in this world, how will they be able to save themselves from the wrath of God? It’s unbelievable that being Sikhs, under any temptation or pressure, they obeyed the agents of the Government of India and carried out this heinous act, so they do not even deserve to be called a Sikh. We Sikhs know how to fight our battles, no need to stoop so low for this.           

It must be kept in mind forever. 

Ajmer Singh Randhawa.

१९८५ में एयर इंडिया विमान हादसे के लिए क्या खालिस्तानी जिम्मेदार थे या भारत सरकार?

July 30, 2023

टैरी, तुम एक पत्रकार हो और तुम अदालती कार्रवाइयों पर लेख भी लिखते हो? इसके लिए तुम्हे खोजी पत्रकार होना चाहिए था लेकिन तुम सिर्फ टी वी के उस खबरची की तरह हो जो पहले से लिखी हुई स्क्रिप्ट पढ़ कर सुना देता है और उसका काम खत्म! लेकिन तुम तो अपने लेख की सत्यता साबित करने के लिए बहस में भी उलझते हो क्योंकि शायद अपने को, तुम स्वयं को तार्किक, और दूसरों की अपेक्षा अधिक बुद्धिमान समझते हो!

अब देखो तुमने एयर इंडिया के IA 182 के बंब धमाके के आरोपी सिखों को खालिस्तानी नाम दे कर, समस्त सिख समुदाय को कटघरे में खड़ा किया! खैर यह कोई विशेष बात नहीं क्योंकि हम सिखों को इन आरोपों को झेलने की आदत पढ़ चुकी है लेकिन अपनी तर्क बुद्धि से मैं तुम्हें आज पूर्णत: अनावृत्त कर दूंगा ! तुम एक बाइक हुए पत्रकार हो, तुम्हारा लेख जो @pressprogress द्वारा छापा गया था, उसमे तुमने इन सिख आरोपियों को खालिस्तानी लिखा लेकिन स्वयं की मर्जी या किसी जानकारी से नहीं अपितु लेख लिखवाने वाले Macdonald-Laurier Institute, ottawa, Canada के कहने से लिखा!

यह बात इस लेख में आपके द्वारा उद्घोषित की गयी है! आप स्वयं आश्चर्य चकित थे कि खालिस्तानी लिखने पर इन मालिकों का उद्देश्य क्या था?

यथा;

यह लेख इस प्रकाशन के अनुसार २०१८ में लिखा गया था जबकि एयर इंडिया के विमान की दुर्घटना १९८५ में हुई थी और तब खालिस्तान का नाम इतना प्रचलित नहीं था! लेकिन टेरी मिलेवस्की ने इन सिख आरोपियों को खालिस्तान आंदोलन से जोड़ कर समस्त सिखों के खिलाफ घृणात्मक माहौल सृजन करने में अपना बहुमूल्य योगदान प्रदान किया! भारत के सिखों की लड़ाई भारत सरकार से थी क्योंकि भारत सरकार ने सिख कत्लेआम को सरकारी तंत्र की सहायता से प्रायोजित किया था! इससे पहले यही भारत सरकार, सिखों के प्रमुख आस्था तथा भक्ति के केंद्र दरबार साहिब अमृतसर, जिसे गोल्डन टैंपल भी कहा जाता है, पर फौजी कार्रवाई करके सिखों के आक्रोश का केंद्र बन चुकी थी!

अमृतसर के सिख धार्मिक स्थल दरबार साहिब पर इस फौजी कार्रवाई पर जारी व्हाइट पेपर में भी सिख योद्धाओं को सिख आतंकवादी कहा गया था, न कि खालिस्तानी!

खालिस्तान की, सिखों द्वारा आधिकारिक घोषणा भी २९ अप्रैल १९८५ को इसी दरबार साहिब में स्थित, सिखों के शीर्ष सिंहासन अकाल तख़्त से सिखों के विशाल समूह ने एक स्वर में की थी और इस की शपथ लेने वालों में से सब से अग्रणीय थे महाराजा पटिआला अमरेंद्र सिंह, जो बाद में पंजाब के मुख्य मंत्री भी बने! उन पर खालिस्तान की शपथ लेने या भारत से विद्रोह का कोई मुकदद्मा दर्ज़ नहीं हुआ! जिससे किसी और पर भी भारत विरोधी होने का आरोप नहीं लग सकता!

तो खालिस्तानी सिर्फ १९८६ के बाद ही सिखों को कहा गया, वह भी केवल उन्हीं सिखों को जो भारत में अपने अधिकारों के लिए आवाज़ उठाते थे, बाकी के सिखों को देश भक्त कहा गया, इस तरह सिखों को भारत द्वारा विभाजित करने की नाकाम कोशिश की गई!

लेकिन सिख भारत में तो नहीं बोले क्योंकि पंजाब में दमन चक्र जारी था जो लगभग १९९३ तक चला! इस दौरान सिख युवकों की पंजाब पुलिस द्वारा क्रूरतम तरीके से नृशंस हत्याएं की गईं और एक लाख से ज्यादा सिख युवक कत्ल कर दिए गए! कई गाँव तो ऐसे थे जहां अगले २५ साल तक कोई बारात नहीं चढ़ी क्योंकि सिख युवक थे ही नहीं!

जो किसान पैसे वाले थे, उन्होंने अपने बच्चों को, अपनी जमीन बेच कर विदेशों में भेज दिया जिससे उनकी जान बच सके! ये युवक अधिक पढ़े लिखे नहीं थे, फिर भी इन्होने बहुत मेहनत की और आगे अपने बच्चों को बेहतर शिक्षा दिलवाई और जिन्होंने महत्वपूर्ण पदों को हासिल किया! लेकिन वे अपनी मिटटी से जुड़े रहे, वे भारत सरकार के जुल्मों को नहीं भूले! इधर भारत में सिखों पर अघोषित कार्रवाइयां चलती रहीं! सिखों के कातिलों को सरकारी सुरक्षा मिलती रही और सिख अदालतों में धक्के खाते रहे! कुछ बहादुर युवकों ने कानून की परवाह न करके इन सिख विरोधी लोगों पर कातिलाना हमले भी किये, जो पकडे गए उन को सजाएँ हुईं लेकिन सज़ाएं पूरी होने पर भी उन्हें आज तक रिहा नहीं किया गया जिसके विरोध में कनाडा, अमेरिका, जर्मनी, इंग्लैंड आदि देशों में सिखों ने भारत सरकार के जुल्मों के खिलाफ आवाज़ उठाई तो उन्हें खालिस्तानी या देश विरोधी कह कर बदनाम किया गया! टेरी भी उन्हीं में से एक हैं जो सिखों को खालिस्तानी टैग लगा कर बदनाम कर रहे हैं!

तो २०१८ में लिखे लेख से टेर्री ने सिख विरोध में अपना एक मिशन शुरू किया जिसमें उसे भारत सरकार तथा भारत के कतिपय हिन्दू आतंकी संगठनों से भरपूर सहयोग मिला! आज भी यह टवीटर पर सिख विरोधियों में अग्रणीय भूमिका निभा रहा है, इस पर, इसी लेख में और प्रमाण भी दूंगा!

अब हम एयर इंडिया के विमान में विस्फोट के आरोपी सिखों पर बात करते हैं की क्या वे वास्तव में खालिस्तानी थे?

सबसे पहले इसके लिए एकमात्र सज़ायाफ्ता इंद्रजीत सिंह रियात पर बात करते हैं! इसकी कुल जानकारी जो केस से संबंधित है, को एक क्रम से देखते हैं;

टेरी मैंने तुम्हें पकड़ लिया है।

हां, आप झूठ बोल रहे हैं और अपने दर्शकों को आई ए 182 मामले में झूठा फंसाकर सिख समुदाय के खिलाफ नफरत फैलाने का माहौल बनाने के लिए गुमराह कर रहे हैं।

बम विस्फोट में 331 लोगों की मौत के मामले में अपनी गवाही के दौरान बार-बार झूठ बोलने के लिए इंद्रजीत सिंह रेयात पर 2006 में झूठी गवाही देने का आरोप लगाया गया था, 2010 में अदालत में झूठ बोलने के लिए उन्हें झूठी गवाही का दोषी ठहराया गया था।

रेयात को 19 सितंबर, 2010 को सजा सुनाई गई थी।

उन्होंने फरवरी 2011 में झूठी गवाही के खिलाफ अपील की! रेयात को 1991 में झूठी गवाही देने के लिए नौ साल की जेल की सज़ा सुनाई गई थी, उसे जापान के नारिता हवाई अड्डे पर सामान ले जाने वाले दो कर्मियों की मौत के मामले में हत्या का दोषी ठहराया गया था। उस अपराध के लिए उन्होंने 10 साल की सजा काट ली थी । उन्हें एयर इंडिया बम विस्फोट में एक और हत्या के आरोप में भी पांच साल की सजा मिली। रेयात को झूठी गवाही के लिए नौ साल की सजा मिली। जनवरी 2013 में डंकन, बीसी की अदालत में,न्यायमूर्ति इयान ब्रूस जोसेफसन ने अपने फैसले में शब्दों में कोई कमी नहीं की। जोसेफसन ने कहा, “उनके अधिकांश साक्ष्य अत्यधिक रूप से असंभव थे और सामान्य ज्ञान के साथ पूरी तरह से असंगत थे।” “जब वह स्पष्ट और असंख्य अतार्किकताओं में फंस जाता था, तो वह स्मृति हानि की शरण लेता था… उसके अपराध में उसकी भागीदारी को अत्यधिक हद तक कम करने के प्रयास में उसके साक्ष्य स्पष्ट रूप से और दयनीय रूप से गढ़े गए थे, जबकि वह स्पष्ट रूप से मौजूद प्रासंगिक जानकारी को प्रकट करने से इनकार कर रहा था ।” और इसने, जोसेफसन के लिए, रेयात के पश्चाताप के दावों को कपटपूर्ण बना दिया।आपको जज द्वारा दिए गए फैसले को पढ़ने की जरूरत है। इस मुकदद्मे की सुनवाई में एक पेशी के दौरान रियात का सामना, अन्य दो आरोपियों रिपुदमन सिंह मलिक एवं अजायब सिंह बागड़ी से हुआ, रियात ने दोनों हाथ जोड़कर सिख रीति से उनका अभिवादन किया! इससे उनके बीच की परस्पर जान-पहचान का परिचय अवश्य मिलता है लेकिन रियात पर यह आरोप भी लगा कि वह लगातार झूठ बोल कर (उन्नीस बार) अदालत को गुमराह करता रहा है जिस के लिए उसको २०११ में ९ साल की एक और सज़ा मिली! रिपुदमन सिंह मलिक या अजायब सिंह बागड़ी का खालिस्तान आंदोलन से कुछ भी लेना देना नहीं था, क्योंकि १९८५ में यह आंदोलन अभी शुरू भी नहीं हुआ था! एक अन्य आरोपी जिसको मुख्य षड्यंत्रकारी माना जाता है, वह भी बब्बर खालसा का मुखी था, उसका भी किसी खालिस्तानी संगठन से कुछ लेना देना नहीं था! तो टैरी किस जानकारी के आधार पर इनको खालिस्तानी प्रचारित करता है? अब हम इस मुकदद्मे के अन्य पहलुओं पर गौर करते हैं कि क्या वाक़ई इन बंब विस्फोटों के पीछे भारत सरकार का खुद का हाथ था या इसे सिखों द्वारा किसी बदले की कार्रवाई से अंजाम दिया गया? स्थिति स्पष्ट करने के लिए यह विश्लेषण भी अति आवश्यक है!  जब यह विमान उड़ान संख्या IA १८२, अपनी अगली उड़ान के लिए तैयारी कर रहा था तो सुरिंदर मलिक नामक भारीतय दूतावास का एक अधिकारी आया और अपनी पत्नी तथा बेटी को हाथ पकड़ कर जहाज़ से उतार दिया, बहाना परीक्षा की तैयारी का बताया गया! उज्जवल दोसांझ नाम के भारतीय मूल एक कनाडाई राजनीतिज्ञ ने भी अपनी यात्रा कैंसिल करवा दी थी!आखिर क्यों? 

जब कनाडा की CSIS (कनाडा स्टेट इन्वेस्टीगेशन एजेंसी) ने अपनी जांच शुरू की तो उन्होंने इसके पीछे भारतीय दूतावास के अधिकारीयों का शक हुआ! इस पर यह जांच रोक दी गई लेकिन सुरिंदर मलिक नाम के अधिकारी सिर्फ एक माह के भीतर ही कनाडा छोड़ने का आदेश दे दिया गया! इस पर कनाडा के House Of Representatives अर्थात पार्लियामेंट में भी प्रश्न उठाया गया जिस की प्रतिलिपि नीचे दी गई है;

अब इन तथ्यों को देखते हुए कि,

1- सुरिंदर मलिक द्वारा एयर पोर्ट अधिकारीयों को सूचना क्यों नहीं दी गई यदि उन्हें इस विमान में बंब होने की जानकारी मिल गई थी?

2- सुरिंदर मलिक ने सिर्फ अपनी पत्नी व् बेटी को ही बचाने में दिलचस्पी दिखाई, एक दूतावास के उच्च अधिकारी होते हुए, उन्होंने अन्य भारतीय यात्रियों को(इस विमान में यात्रा करने वाले अधिकांश भारतीय ही थे) बचाने का कोई प्रयत्न क्यों नहीं किया?

3- CSIS की जांच को कनाडा सरकार द्वारा भारत से रिश्ते न बिगड़ें, सिर्फ इसी वजह से क्यों रुकवा दी गई जबकि CSIS के अधिकारीयों की टिप्पणी अत्यंत महत्वपूर्ण है, यह उस पत्र में उल्लिखित है (पैरा ४ देखें)जिसे कनाडा की पार्लियामेंट में उठाया गया था!

4- उज्ज्वल दोसांझ जो भारतीय मूल का एक कनाडाई राजनीतिज्ञ है, खालिस्तान विरोधी है, वह भी क्यों खामोश रहा और उसने किस कारण से अपनी यात्रा कैंसिल करवाई, यह अत्यंत महत्वपूर्ण तथ्य जिस पर कभी कोई चर्चा नहीं की गई! 

यह सूर्या पत्रिका के सितंबर 1984 के एक लेख की तस्वीर है। इसमें बताया गया है कि कैसे इंदिरा गांधी ने 1984 में सिखों और हिंदुओं को मारने के लिए एक दुष्ट शतरंज के खेल की तरह बड़े पैमाने पर सिखों को मारने के लिए इसे “तीसरी एजेंसी” और उसके एजेंटों को सबसे गुप्त रखा था। इसमें ‘थर्ड एजेंसी’ नामक एक सुपर इंटेलिजेंस एजेंसी के बारे में कहानी सामने आई। इसमें कहा गया है: “हम प्री-ब्लू स्टार पंजाब पर ध्यान केंद्रित करते हैं। तीसरी एजेंसी का काम पंजाब में हत्याओं और हत्याओं को मध्यस्थ बनाना और बढ़ावा देना था। तीसरी एजेंसी ने स्वर्ण मंदिर में घातक हथियारों की आपूर्ति जारी रखी। तीसरी एजेंसी ने 47 रेलवे स्टेशनों को उड़ाने की अनुमति दी। तीसरी एजेंसी ने पंजाब में हिंसा भड़काई. और उनकी वीरतापूर्ण भूमिकाओं के लिए, तीसरी एजेंसी के वरिष्ठ अधिकारियों को पुलिस पदक और पुरस्कार स्वरूप विदेशी पोस्टिंग से पुरस्कृत किया गया है।” मई 1985 पत्रिका सूर्या पृष्ठ 42 पर कुछ इस प्रकार लिखती है “श्रीमती” गांधीजी ने निर्णय लिया था कि उन्हें अपने जीवन में हिंदुओं के रक्षक की नई भूमिका निभानी है… उसने योजना बनाई थी कि हिंदुओं और सिखों के बीच संघर्ष होगा, जिसमें बड़ी रणनीति यह थी कि हिंदुओं को पहले असुरक्षित छोड़ दिया जाएगा, उन्हें थोड़ी देर के लिए मार दिया जाएगा, उन्हें क्रोधित होने दिया जाएगा, इतना क्रोधित किया जाएगा कि वे बदला लेंगे . फिर हिंदू और सिख एक-दूसरे के गले उतरेंगे। और फिर मैं हिंदुओं से कहूँगी कि, ‘देखो, केवल मैं ही तुम्हारी रक्षा कर सकती हूं।’

जून 1984 में दरबार साहिब, जिसे विदेश में स्वर्ण मंदिर के नाम से जाना जाता है, पर हमला करने के लिए सेना की कार्रवाई, (ऑपरेशन ब्लू स्टार) न केवल सिख आतंकवादियों से स्वर्ण मंदिर को साफ करने के लिए की गई थी, जैसा कि भारत सरकार द्वारा प्रचारित किया गया था, बल्कि तीसरी एजेंसी की संलिप्तता के सबूतों को नष्ट करने के लिए भी किया गया था।  

तो इन भारतीय एजेंसियों के लिए ऐसा करना आसान और भारतीय हित में था! सिख समुदाय निशाने पर था, किसी सिख विद्वान ने भारत सरकार की नाराजगी लेने की कोशिश न की अपितु अपने ही सिख समुदाय पर लगे बदनुमा दाग को सहते रहे लेकिन मेरे लिए यह अत्यंत कठिन था, अत: जब मुझे प्रत्यक्ष प्रमाण मिले और टैरी नामक पत्रकार के लेखों को देखा तो मुझे सारा खेल समझ आ गया, अत: मैंने टैरी को कटघरे में खड़ा करने का निश्चय कर लिया! भारत सरकार तो सिखों के खिलाफ पहले से ही कटघरे में है!   

अब कुल खेल यह है कि विदेशों में बसे सिखों को खालिस्तानी कह कर देश विरोधी साबित किया जाए, इन देशों की सरकारों पर इन्हें प्रताड़ित करने के लिए दबाव बनाया जाये और हो सके तो कुछ प्रमुख सिख हस्तियों को निष्कासित भी करवाया जाये जिन्हें भारत में प्रवेश करते ही गिरफ्तार कर लिया जाए, इस तरह सिखों के इस अपने देश की मांग को कुचल दिया जाए! प्रवासित भारतीय सिखों द्वारा जो विदेशोंमें नागरिकता हासिल कर चुके हैं, को मानसिक प्रताड़ना दी जाए जिससे वे भारत सरकार के आगे घुटने टेक दें, यही सोच कर भारत सरकार जो आर्थिक स्तर पर अत्यंत नीचे जा चुकी है और इस समय पाकिस्तान तथा बांग्ला देश से भी भी नीचे अपना सूचकांक दिखा रही है, इन सिखों के विरोध में एक बड़ी रकम खर्च कर के भी अपनी साख बनाये रखना चाहती है जबकि खालिस्तान अब एक सिर्फ मुहीम ही नहीं, सच्चाई भी बन चूका है और इस पर हुए वोटिंग में अपार सफलता हासिल कर चूका है जो सिखों के अपने देश को बनाने में अत्यंत महत्वपूर्ण मील पत्थर साबित होगा!

तलविंदर सिंह परमार, भारत आया लेकिन यहाँ पंजाब पुलिस से मुकाबले में १५ अक्टूबर १९९२ को मारा गया! लेकिन सवाल यह पैदा होता है कि जब वह भारत में वांटेड था तो उसको भारत आने की जरूरत ही क्या थी? और उसको वीसा किस आधार पर दिया गया, उसकी निगरानी क्यों की गई और मौका मिलते ही उसकी हत्या क्यों की गई? ये सब सवाल भारत सरकार पर ऊँगली उठाते हैं!  

क्या उसकी हत्या सबूत मिटाने के लिए ही तो नहीं की गई थी और क्या उसकी हत्या करने, उस का मुंह सदा के लिए बंद कर देने के पीछे उसको वीसा नहीं दिया गया? वह मूर्ख निकला जो भारत सरकार तथा इसके किसी भी अधिकारी पर विश्वास कर बैठा! वह बब्बर खालसा का मुखी था न कि किसी खालिस्तान संगठन से जुड़ा हुआ कोई विशेष महत्वपूर्ण व्यक्ति!

उसका कत्ल इन सभी संभावनाओं पर से पर्दा उठाता है! 

इसलिए टैरी महोदय आप जरा इन चारों सिख आरोपियों के,

1- इंद्रजीत सिंह रियात,

2- तलविंदर सिंह परमार,

3- रिपुदमन सिंह मलिक, तथा

4- अजायब सिंह बागड़ी 

खालिस्तान आंदोलन से जुड़ने या जुड़े होने का कोई सबूत प्रदान करें या अपनी प्रोफ़ाइल पर सिख समुदाय से, सिखों को बदनाम करने पर क्षमा याचना करें! अन्यथा हम आपको यदा-कदा नंगा करते ही रहेंगे!  

मैंने इस केस पर जब गहन स्टडी की तो पाया कि भले ही इस विमान को बंब से उड़ाने में सिखों का हाथ रहा हो या न, लेकिन इस षड्यंत्र के पीछे भारतीय ख़ुफ़िया तंत्र का हाथ जरूर है और ये चारों सिख, कैसे भी, किन्हीं कारणों से या किसी भी दबाव के अंतर्गत इस अत्यंत निंदनीय कार्य को अंजाम देने में सहयोग करने को तैयार हो गए होंगे क्योंकि इस केस की टूटी हुई कड़ियों को यदि जोड़ने की कोशिश की जाए तो यही निष्कर्ष निकलता है! 

अजमेर सिंह रंधावा!

कहाँ तुम कहाँ हम, आप बीती एक सत्य कथा

July 26, 2023

मैं आप को उन्हीं दिनों की सत्य घटना सुनाता हूँ, भले ही आज बूढा हो रहा हूँ लेकिन जोश आज भी वही है !

मैं देहरा दून में रहता था ! मेरा टैक्सियों का कारोबार था, उस समय भी मैं टैक्सी यूनियन का सचिव था, अच्छी पहुँच थी और सहर में सम्मान और रुतबा भी कायम था ! ईश्वर से डर कर कहता हूँ कि अपने शहर कि जानी पहचानी हस्ती था!

सन १९८३ कि घटना है, महीना और दिन मुझे याद नहीं क्योंकि डायरी मैंने कभी लिखी नहीं, मेरी याददाश्त ही काफी अच्छी है ! तो रात्रि के समय लगभग ११ बजे मेरा दरवाजा खटकाया गया ! मैंने दरवाज़ा खोला तो तीन व्यक्ति खड़े थे! एक थे श्री देवदत्त जी बाली जो कि आर्य समाज के सचिव थे और शहर के सम्मानजनिक नागरिकों में उनकी गिनती होती थी, दुसरे को मैंने देखा जरूर था, लेकिन पहचान नहीं आ रही थी! उसने अपना परिचय दिया कि वह देहरा दून शहर का आर एस एस का प्रधान है! और तीसरा अनजान था!

मैंने उनका स्वागत किया और भीतर बैठने के लिए कहा लेकिन वे थोड़े घबराये हुए थे! मेरे जोर देने पर वे बोले कि वे आधी रात को मेरी मदद मांगने आये हैं ! मैंने कहा जी सेवा बताएं, मैं हाज़िर हूँ! तो बाली जी ने कहा कि एक हिन्दू लड़की को यहां का एक बदमाश लड़का जो मुस्लिम है, भगा कर ले गया है, और कि वे उस लड़की को वापस लाना चाहते हैं! मैंने पुछा कि इसमें मैं उनकी क्या मदद कर सकता हूँ? तो उन्होंने कहा कि ये गुप्ता जी हैं, पंजाबी हैं और दिल्ली शाहदरा से आये हैं, इनका घर पिछली गली में है और वह लड़की इनकी बहन है तथा कालेज में लेक्चरार लगी हुई है, इस वक़्त इन्हें आप की सहायता की बहुत आवश्यकता है!

वैसे वे लड़की को वापस ले आये थे और अपने रसूख का इस्तेमाल करते हुए सेशन जज के यहां तलाक़ की अर्जी भी लगा दी थी!

फिर उन्होंने ने बताया कि इस वक़्त केस कोर्ट में चल रहा है, हमने अपनी पूरी शक्ति लगा दी है, हमारे पास बन्दों की भी कोई कमी नहीं है, कमी है तो साहस की? हम एस एस पी से भी मिले और पुलिस सुरक्षा की मांग की लेकिन उन्होंने मना कर दिया, यह कह कर कि इससे शहर में दंगा हो सकता है, सांप्रदायिक तनाव उतपन्न होगा, इसलिए पुलिस सामने आकर कोई मदद नहीं कर सकती, परन्तु उन्होंने दो पुलिस वाले दिए हैं जो लड़की को साथ लेकर जायेंगे लेकिन परेशानी यह है कि लड़की को कोर्ट कैसे लेकर जाएँ?  वह मुस्लिम लड़का बहुगुणा पार्टी का प्रांतीय सचिव भी है, राजनितिक रसूख वाला है !

समस्या यह है कि हमें आप जैसे हिम्मत और बहादुर व्यक्ति की आवश्यकता है, हम और किसी पर विश्वास नहीं कर सकते ! कृपया एक हिन्दू लड़की की और उसके परिवार की सहायता कीजिये!

अब मेरे पास इंकार की कोई वजह न थी! मैंने कहा ठीक है, मैं ले जाऊँगा लेकिन मुझे एक जगह तुम्हारे बन्दों की जरूरत पड़ेगी जो मुझे कोर्ट के बाहर निकलते वक़्त रास्ता साफ़ दें, मेरी गाडी कोर्ट के बाहर मुख्य सड़क पर मुड़ते हुए रोकी जा सकती है, वह मेरे लिए घातक सिद्ध हो सकता है, बाकी किसी जगह मुझी किसी की भी आवश्यकता नहीं! उन्होंने इसका इंतज़ाम कर दिया!

अब अगले दिन मैं उस लड़की को अपनी गाडी से कोर्ट ले कर गया, ३ फुट वाली किरपान (तलवार) म्यान से बाहर निकाल कर मैंने अपने पास रख ली थी और पुलिस वालों के पास पुरानी मस्कट राइफल थीं जो नजदीकी लड़ाई में किसी काम की न थीं!

मैं सकुशल कोर्ट पहुँच गया ! थोड़ी देर बाद डी ऐे वी कालेज के लड़के हाय हाय करते हुए कोर्ट में आ गए ! उनमें जो प्रमुख थे, वे मेरे सहपाठी रह चुके थे! आते ही उन्होंने मुझसे हाथ मिलाया और पुछा कि रंधावा भाई, यहाँ कैसे? मैंने उन्हें बताया कि मैं क्यों आया था, वे आश्चर्य चकित हुए और जवाब दिया कि वे उस लड़की के विरोध करने के लिए आएं हैं जबकि वे सभी हिन्दू थे!

मैंने उनसे स्थिति स्पष्ट करने के लिए कहा और उन्हें लताड़ा कि हिन्दू होकर भी उस लड़की के विरोध में क्यों आये हैं तो उन्होंने जो उत्तर दिया, मैं सन्न रह गयावे  !

उन्होंने ने कहा कि उन्हें हिन्दू लड़की या मुस्लिम लड़के से कुछ नहीं लेने देना, वे तो पार्टी (बहुगुणा जी की  पार्टी) से आये हैं, उन्हें पार्टी ने भेजा है, बेग साहब प्रांतीय सचिव हैं, इसलिए उनकी तरफ से हाय हाय करनी है, शोर मचाना है, बाकी हमें क्या !

फिर उन्होंने मुझे कहा कि रंधावा भाई ! जब हम आ ही गए हैं तो हमें दो-चार मिनट नारे लगा लेने दो, हम चले जायेंगे, लेकिन इससे हमारा काम बन जायेगा कि हमने पार्टी द्वारा दिया गया काम कर दिया है! और उन्होंने ऐसा ही किया, अगले दो चार मिनट में ही वे वहां से चले गए!

खैर उन्होंने मेरी बात मान ली और मैं वहां टहलने लगा ! वह मुस्लिम लड़का इस बात से अनजान था कि उसके लड़के वापिस क्यों चले गए ! वह अपने एक साथी के साथ मेरे पास से गुजरा और मुझे सुना कर अपने साथी से बोला कि ;इन हिन्दुओं का क्या, ये साले दो-चार सौ मिल कर भी आ जाएँ टी इनकी माँ ,,, कर रख दूंगा, इन्हें पता नहीं किससे वास्ता पड़ा है ?’

मुझे यह बात बर्दाश्त नही हुई, यह सीधी मुझे सुनाई गयी थी, मैंने इधर उधर देखा तो उसका बाप वहां बैठा हुआ था, वह टिहरी डैम में ठेकेदार था! मैंने उसको कहा कि मियां जी क्या यह आपका बेटा है, उसने हाँ में जवाब दिया तो मैंने उनसे कहा कि इसे संभाल कर रखिये और कि वह मुझे सुना कर और यह कह कर गया है, मुझे नहीं मालूम कि वह हिन्दुओं से कैसे निपटेगा लेकिन गलती से भी मेरी कार पर हाथ न रखदे, मैं वहीँ काट कर फ़ेंक दूंगा! उससे बोल दीजियेगा!

खैर इसके बाद उन्होंने मुझसे उलझने की कोशिश न की! २-४ दिन में ही लड़की का तलाक़ हो गया था! फिर भी आखरी दिन जो मैंने देखा, वह मैं जिंदगी भर नहीं भूल सकता ! इस दिन एक कार और चाइये थे, न ही किसी टैक्सी वाले ने टैक्सी दी, न ही किसी ने अपनी कार, इतना खौफ था उस मुस्लिम युवक का कि इतने बड़े शहर देहरा दून में एक भी हिन्दू में इतना दम नहीं था कि वह इस मुस्लिम युवक के सामने खड़ा भी हो सके?

मैंने अपने एक रिश्ते के भाई को फोन किया और उसकी कार मांगी, उसने कार एक सिख ड्राइवर के साथ भेज दी और तब भी वह सिख ड्राइवर तथा मैं, सिर्फ दो सिख उस लड़की और उसके परिवार को सकुशल निकाल कर ले आये!

तब से वह घर ताला लगा है, उस परिवार ने वह घर सदा के लिए छोड़ दिया था, दुबारा कभी मेरी उनसे मुलाकात नहीं हुई !

आज आर एस एस एक दहशत गर्द पार्टी है लेकिन १९८३ में इसे मेरी आवश्यकता पड़ी जब आज के उत्तराखंड की राजधानी देहरा दून में मुसलमानों के सामने खड़ा होने वाला एक हिन्दू भी नहीं मिला था. जब तक मैं देहरा दून रहा, वह आर एस एस का प्रधान जो मेरी उम्र का ही था, जब भी कहीं मिल जाता था तो मेरे पैर छूता था, यह उसका विनम्रता प्रकट करने का तरीका था, असल में वह भी पंजाबी ही था!

दुर्भाग्य से १९८४ का काण्ड हुआ ! मेरा कोई खास नुक्सान न हुआ था, शहर से बाहर मेरी दो कारों को नुकसान पहुंचा था, जिसकी मैंने ऍफ़ आई आर दर्ज़ नहीं करवाई थी, सह लिया था! इस काण्ड के बाद जब शहर में स्थिति सामान्य हुई तो बाली जी के भाई ने एक दिन मुझे रोक कर कहा कि मुहल्ले के कुछ युवक मेरे घर पर हमला करने की योजना बना रहे थे और उन्होंने ने उन्हें रोका था!

मुझे बहुत गुस्सा आया और मैंने उनसे कहा कि बाली जी, जब तुम्हें एक हिन्दू लड़की को बचाना था तो तुम्हें इस शहर में एक भी बहादुर हिन्दू नहीं मिला था, नपुंसकों का शहर है यह ? उस दिन क्यों कोई सामने नहीं आया था? अब इंदिरा मर गयी तो ये शेर समझ रहे हैं अपने आप को? भेज देते इनको मेरे घर? मैं इन्हें प्रशाद दे कर भेजता, सारी उम्र याद रखते कि रंधावा से पंगा लिया था?

तब वे चुप कर गए थे!

अब आप मुझे या जनता से कुछ कहना चाहेंगे?

अजमेर सिंह रंधावा

Anand Marriage Act is not a complete act but only a validating and an enabling Act

July 20, 2023

ਆਨੰਦ ਮੈਰਿਜ ਐਕਟ 1909 ਅਤੇ ਮੈਰਿਜ ਕਾਨੂੰਨ

 ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਤੂਰ

 ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖ ਵਿਆਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ ਸਮਾਗਮ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਰੰਤਰ ਚੱਲਦਾ ਰਿਹਾ।  ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਿਆਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਦੋ ਵਰਗਾਂ ਵੱਲੋਂ ਇਤਰਾਜ਼ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ।  ਪੁਜਾਰੀ ਵਰਗ ਆਪਣੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਅਤੇ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਸਿਧਾਂਤਾਂ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ, ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਤੋਂ ਭਟਕਾਉਣ ਤੋਂ ਚਿੰਤਤ ਹੈ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸਿੱਖ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦਾ ਉਪ-ਸਮੂਹ ਹਨ।  ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ ਦੀ ਰਸਮ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਿਆਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਵਿਆਹਾਂ ਦੀ ਔਲਾਦ ਨੂੰ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

 ਸਿੰਘ ਸਹਿਬਾ, ਨਾਮ ਧਾਰੀਆਂ, ਚੀਫ਼ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ, ਸਿੱਖ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ, ਵਿਦਵਾਨਾਂ, ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਅਤੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਇੰਪੀਰੀਅਲ ਲੈਜਿਸਲੇਟਿਵ ਕੌਂਸਲ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਨਾਭਾ ਦੇ ਟਿੱਕਾ ਰਿਪੁਦਮਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਨੰਦ ਕਾਰਜ ਸਮਾਗਮ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ।  .  ਉਸਨੇ ਸ਼ਿਮਲਾ ਵਿਖੇ ਤਤਕਾਲੀ ਵਾਈਸ ਰਾਏ ਸਰ ਏਰੀ ਰਿਚਰਡਸ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਨੋਟ ਭੇਜਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ “ਇਹ ਮੰਨਣ ਦੇ ਚੰਗੇ ਕਾਰਨ ਸਨ ਕਿ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ​​ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਵਿੱਚ, ਇਸ ‘ਤੇ ਸ਼ੰਕੇ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈ ਸਕਦਾ ਹੈ।  ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਅਤੇ ਸਿਵਲ ਅਦਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਚਲਾਏ ਗਏ ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ ‘ਤੇ ਭਾਰੀ ਖਰਚ ਕਰਨਾ।  ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਗਵਰਨਰ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।

 ਰਿਪੁਦਮਨ ਸਿੰਘ  ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਕੱਤਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਗਵਰਨਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਆਹ ਦੇ ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀਆਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਕਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪੈਂਫਲਟ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ ਹੈ।  ਜਿਸ ਨੂੰ ਨਿਓ-ਸਿੱਖ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਅਜਿਹੇ ਵਿਆਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ”— “ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਰਸਮ ਸਾਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਖਰਚੀਲੀ ਸੀ” ਅਤੇ ਉਹ “ਬਿੱਲ  ਦਾ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਸਮਰਥਨ ਸੀ”।

 ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਟਿੱਕਾ ਰਿਪੁਦਮਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਬਤੌਰ ਮੈਂਬਰ ਇੰਪੀਰੀਅਲ ਲੈਜਿਸਲੇਟਿਵ ਕੌਂਸਲ ਦੀ ਮਿਆਦ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਗਈ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਸ: ਸੁੰਦਰ ਸਿੰਘ ਮਜੀਠੀਆ ਨੂੰ ਲਿਆ ਗਿਆ।  ਮਜੀਠੀਆ ਵੱਲੋਂ ਇਹ ਬਿੱਲ ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਉਪਰੋਕਤ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਤਿੱਖੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।  ਸਿੱਖ ਸੈਕਟਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਵੀ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਸਮਰਥਨ ਮਿਲਿਆ।  ਇਹ ਬਿੱਲ 1909 ਵਿੱਚ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਕੇਵਲ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਐਕਟ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਨੰਦ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ:

 “ਸਾਰੇ ਵਿਆਹ ਜੋ ਅਨੰਦ ਨਾਮਕ ਸਿੱਖ ਵਿਆਹ ਦੀ ਰਸਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਕ੍ਰਮਵਾਰ, ਚੰਗੇ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵੈਧ ਮੰਨੇ ਜਾਣਗੇ”।

 “ਇਸ ਐਕਟ ਵਿਚ ਕੁਝ ਵੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਆਹ ‘ਤੇ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਨਿਆਂਇਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ।”

 “ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਵਿਆਹ ਦੀ ਰਸਮ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਵੈਧਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਨ ਲਈ ਐਕਟ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਐਕਟ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਮੇਲ-ਜੋਲ ਜਾਂ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਰਿਵਾਇਤੀ ਕਨੂੰਨ ਅਨੁਸਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਰਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

 ਆਨੰਦ ਮੈਰਿਜ ਐਕਟ ਆਪਣੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਐਕਟ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਕ ਮੈਰਿਜ ਐਕਟ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਦੇ ਸਾਰੇ ਭਾਗ, ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਰਤਾਂ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਕੌਣ ਧਿਰ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਸਿਰਫ ਮਰਦ ਜਾਂ ਔਰਤ ਜਾਂ ਇੱਕੋ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ।  ਸੈਕਸ ਵੀ.  ਵਿਆਹ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਉਮਰ, ਸੰਜੋਗ, ਅਨੰਤਤਾ ਬਾਰੇ ਦੱਸੀਆਂ ਜਾਣੀਆਂ ਹਨ।  ਇਸ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨ ਅਤੇ ਰੱਦ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਵੱਖਰੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।  ਤਲਾਕ ਲੈਣ ਦੇ ਆਧਾਰ ਅਤੇ ਤਲਾਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਤੀ/ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਸ ਲਈ ਵਿਧੀ ਵੀ ਦੱਸੀ ਜਾਣੀ ਹੈ।

 ਵਿਆਹ ਦੇ ਸਬੂਤ ਵਜੋਂ ਵਿਆਹ ਦੀ ਰਜਿਸਟ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵੀ ਐਕਟ ਅਧੀਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।  ਹਿੰਦੂ ਮੈਰਿਜ ਐਕਟ ਵਿਚ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਹਨ।  ਹਿੰਦੂ ਮੈਰਿਜ ਐਕਟ ਦੀ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਦਾ ਮੁੱਦਾ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦੋ ਗੁਣਾ ਹੈ।

 I) ਐਕਟ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਹਿੰਦੂਆਂ ‘ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਸਿੱਖਾਂ, ਜੈਨੀਆਂ ਅਤੇ ਬੋਧੀਆਂ ਸਮੇਤ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਉਪ-ਸੰਪਰਦਾ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।

 ii) ਦੂਜੇ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਵੱਖਰੇ ਵਿਆਹ ਕਾਨੂੰਨ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਈਸਾਈ ਮੈਰਿਜ ਐਕਟ, ਪਾਰਸੀ ਮੈਰਿਜ ਐਕਟ, ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਵਿਆਹ ਕਾਨੂੰਨ।

 ਆਨੰਦ ਮੈਰਿਜ ਐਕਟ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਸੰਪੂਰਨ ਮੈਰਿਜ ਐਕਟ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।  ਆਨੰਦ ਕਾਰਜ ਸਮਾਰੋਹ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਿਆਹਾਂ ਦੀ ਰਜਿਸਟ੍ਰੇਸ਼ਨ ਹਿੰਦੂ ਮੈਰਿਜ ਐਕਟ ਦੇ ਤਹਿਤ ਰਜਿਸਟਰ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਐਕਟ ਦੇ ਤਹਿਤ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਜਾਰੀ ਕਰਨਾ, ਕੁਝ ਮਨਾਂ ਨੂੰ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।  ਆਨੰਦ ਮੈਰਿਜ ਐਕਟ 1909 ਦੇ ਤਹਿਤ ਆਨੰਦ ਕਾਰਜ ਸਮਾਰੋਹ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਿਆਹਾਂ ਦੀ ਰਜਿਸਟਰੇਸ਼ਨ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਰਨ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ।  ਇਸ ਮੰਗ ਨੇ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪੱਖ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।  ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸੰਸ਼ੋਧਨ ਬਿੱਲ ਪਾਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਅਨੰਦ ਮੈਰਿਜ ਐਕਟ 1909 ਦੇ ਅਧੀਨ ਵਿਆਹਾਂ ਦੀ ਰਜਿਸਟਰੇਸ਼ਨ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਧਾਰਾ ਜੋੜ ਕੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ:

 “ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਦੀ ਰਸਮ (ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ) ਦੇ ਸਬੂਤ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ, ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ, ਹਿੰਦੂ ਮੈਰਿਜ ਐਕਟ 1955 ਜਾਂ ਫਿਲਹਾਲ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਪੱਖਪਾਤ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ, ਬਣਾਏਗੀ।  ਅਜਿਹੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਆਹ ਲਈ ਧਿਰਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨਿਯਮ, ਭਾਵੇਂ ਆਨੰਦ ਮੈਰਿਜ (ਸੋਧ) ਐਕਟ 2012 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਾਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸੰਪੂਰਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹੋਣ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਵੇਰਵੇ ਅਜਿਹੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅਤੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।  ਅਜਿਹੇ ਨਿਯਮ, ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਜਾਂ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਅਧਿਕਾਰਤ ਸਥਾਨਕ ਅਥਾਰਟੀ ਦੁਆਰਾ ਰੱਖੇ ਗਏ ਵਿਆਹ ਰਜਿਸਟਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰੀ ਗਜ਼ਟ ਵਿੱਚ ਅਧਿਸੂਚਨਾ ਦੁਆਰਾ”।  ਹੁਣ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਪ੍ਰਬੰਧ ਇੱਕ ਸਮਰੱਥ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੈ।  ਆਨੰਦ ਮੈਰਿਜ ਐਕਟ ਅਜੇ ਵੀ ਮੈਰਿਜ ਐਕਟ ਨਹੀਂ ਹੈ।  ਇਹ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ​​ਅਤੇ ਸਮਰੱਥ ਐਕਟ ਹੈ।  ਮੈਰਿਜ ਐਕਟ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੱਕ ਅਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਚਰਚਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ਜੋ ਅਜੇ ਤੱਕ ਸਿੱਖ ਸਰਕਲ ਵਿਚ ਕੁਝ ਕੋਨਿਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸ਼ੁਰੂ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉਹ ਵੀ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਅਤੇ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ, ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤਲਾਕ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਜਾਂ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਬਾਰੇ,  ਦੂਜੇ ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਦੀ ਸੰਪਤੀ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨਸਾਥੀ, ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਇਤਫਾਕਿਕ ਕਾਰਕ।  ਸਾਲ 1909 ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕੋਈ ਛੋਟੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਸੀ।  ਵਿਆਹ ਦੀ ਰਜਿਸਟ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਯੋਗ ਪ੍ਰਬੰਧ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਮੰਗ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।

Courtesy: [ਲੇਖਕ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿਖੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਵਕੀਲ ਹੈ (ਭਾਰਤ)। ਸੈੱਲ 91-9815133530, ਈਮੇਲ jogindersingh_toor@yahoo.com ]

ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਨੁਸਾਰ ‘ਵਿਸਮਾਦ’ (ਬ੍ਰਹਮ ਪਿਆਰ ਵਿੱਚ ਵਧਣ) ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦਿਆਂ ‘ਅਨੰਦ’ (ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨਾ) ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਹਿਜ (ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਨੂੰ ਪਾਉਣ ਦਾ ਆਨੰਦ) ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

 ਅਨੰਦ ਗੁਰਬਾਣੀ (ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ) ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ “ਸੱਚਾ ਗਿਆਨ” (ਧਰਮ) ਦੇ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ।  ਸੱਚਾ ਗਿਆਨ ਨਾਮ ਜਪਣਾ/ਸਿਮਰਨ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਪਾਂ/ਅਗਿਆਨਤਾ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਅਨੰਦ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਹਜ਼ੂਰੀ ਦੇ ਮਿੱਠੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸੁਆਦ ਦਾ ਅਨੰਦ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।

““““`

(ਰਾਗ ਸੂਹੀ ਮਹੱਲਾ ੪!! ਅੰਗ ੭੭੩-੭੪ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ)

ਹਰਿ ਪਹਿਲੜੀ ਲਾਵ ਪਰਵਿਰਤੀ ਕਰਮ ਦ੍ਰਿੜਾਇਆ ਬਲਿ ਰਾਮ ਜੀਉ ਬਾਣੀ ਬ੍ਰਹਮਾ ਵੇਦੁ ਧਰਮੁ ਦ੍ਰਿੜਹੁ ਪਾਪ ਤਜਾਇਆ ਬਲਿ ਰਾਮ ਜੀਉ   ਧਰਮੁ ਦ੍ਰਿੜਹੁ ਹਰਿ ਨਾਮੁ ਧਿਆਵਹੁ ਸਿਮ੍ਰਿਤਿ ਨਾਮੁ ਦ੍ਰਿੜਾਇਆ  ਸਤਿਗੁਰੁ ਗੁਰੁ ਪੂਰਾ ਆਰਾਧਹੁ ਸਭਿ ਕਿਲਵਿਖ ਪਾਪ ਗਵਾਇਆ ਸਹਜ ਅਨੰਦੁ ਹੋਆ ਵਡਭਾਗੀ ਮਨਿ ਹਰਿ ਹਰਿ ਮੀਠਾ ਲਾਇਆ ਜਨੁ ਕਹੈ ਨਾਨਕੁ ਲਾਵ ਪਹਿਲੀ ਆਰੰਭੁ ਕਾਜੁ ਰਚਾਇਆ

(ਅਨੰਦ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਸਮਝ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਡਰ ਅਤੇ ਹੋਮਾਈ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨੂੰ ਵੇਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਸਕੇ)।

ਹਰਿ ਦੂਜੜੀ ਲਾਵ ਸਤਿਗੁਰੁ ਪੁਰਖੁ ਮਿਲਾਇਆ ਬਲਿ ਰਾਮ ਜੀਉ ਨਿਰਭਉ ਭੈ ਮਨੁ ਹੋਇ ਹਉਮੈ ਮੈਲੁ ਗਵਾਇਆ ਬਲਿ ਰਾਮ ਜੀਉ ਨਿਰਮਲੁ ਭਉ ਪਾਇਆ ਹਰਿ ਗੁਣ ਗਾਇਆ ਹਰਿ ਵੇਖੈ ਰਾਮੁ ਹਦੂਰੇ ਹਰਿ ਆਤਮ ਰਾਮੁ ਪਸਾਰਿਆ ਸੁਆਮੀ ਸਰਬ ਰਹਿਆ ਭਰਪੂਰੇ ਅੰਤਰਿ ਬਾਹਰਿ ਹਰਿ ਪ੍ਰਭੁ ਏਕੋ ਮਿਲਿ ਹਰਿ ਜਨ ਮੰਗਲ ਗਾਏ ਜਨ ਨਾਨਕ ਦੂਜੀ ਲਾਵ ਚਲਾਈ ਅਨਹਦ ਸਬਦ ਵਜਾਏ  

(ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਮਨ ਨੂੰ ਬ੍ਰਹਮ ਪਿਆਰ (ਵਿਸਮਾਦ) ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਨੂੰ ਹਰ ਸਮੇਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨਾਲ ਰੰਗਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ)। 

ਹਰਿ ਤੀਜੜੀ ਲਾਵ ਮਨਿ ਚਾਉ ਭਇਆ ਬੈਰਾਗੀਆ ਬਲਿ ਰਾਮ ਜੀਉ ਸੰਤ ਜਨਾ ਹਰਿ ਮੇਲੁ ਹਰਿ ਪਾਇਆ ਵਡਭਾਗੀਆ ਬਲਿ ਰਾਮ ਜੀਉ ਨਿਰਮਲੁ ਹਰਿ ਪਾਇਆ ਹਰਿ ਗੁਣ ਗਾਇਆ ਮੁਖਿ ਬੋਲੀ ਹਰਿ ਬਾਣੀ ਸੰਤ ਜਨਾ ਵਡਭਾਗੀ ਪਾਇਆ ਹਰਿ ਕਥੀਐ ਅਕਥ ਕਹਾਣੀ ਹਿਰਦੈ ਹਰਿ ਹਰਿ ਹਰਿ ਧੁਨਿ ਉਪਜੀ ਹਰਿ ਜਪੀਐ ਮਸਤਕਿ ਭਾਗੁ ਜੀਉ ਜਨੁ ਨਾਨਕੁ ਬੋਲੇ ਤੀਜੀ ਲਾਵੈ ਹਰਿ ਉਪਜੈ ਮਨਿ ਬੈਰਾਗੁ ਜੀਉ  

ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ‘ਵਿਸਮਾਦ’ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਹਿਜ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਅਨੰਦ ਵਿੱਚ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਸਮੇਂ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦੀ ਵਧਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਦਾ ਹੈ।  ਇਹ ‘ਸਹਿਜ ਅਵਸਥਾ’ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦਾ ਨਾਮ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਵਿੱਚ ਗੂੰਜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗੂੰਜਦਾ ਹੈ – ਸਹਿਜ ਦੀ ਅਵਸਥਾ (ਬ੍ਰਹਮਤਾ ਨਾਲ ਇੱਕ ਅਟੁੱਟ ਕੜੀ ਭਾਵ ਸਹਿਜ-ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ LIV ਦਾ ਅਨੰਦ ਮਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਸਾਰਕ ਇੱਛਾਵਾਂ ਨੇੜੇ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।  ਪੂਰਾ)

ਹਰਿ ਚਉਥੜੀ ਲਾਵ ਮਨਿ ਸਹਜੁ ਭਇਆ ਹਰਿ ਪਾਇਆ ਬਲਿ ਰਾਮ ਜੀਉ ਗੁਰਮੁਖਿ ਮਿਲਿਆ ਸੁਭਾਇ ਹਰਿ ਮਨਿ ਤਨਿ ਮੀਠਾ ਲਾਇਆ ਬਲਿ ਰਾਮ ਜੀਉ ਹਰਿ ਮੀਠਾ ਲਾਇਆ ਮੇਰੇ ਪ੍ਰਭ ਭਾਇਆ ਅਨਦਿਨੁ ਹਰਿ ਲਿਵ ਲਾਈ ਮਨ ਚਿੰਦਿਆ ਫਲੁ ਪਾਇਆ ਸੁਆਮੀ ਹਰਿ ਨਾਮਿ ਵਜੀ ਵਾਧਾਈ ਹਰਿ ਪ੍ਰਭਿ ਠਾਕੁਰਿ ਕਾਜੁ ਰਚਾਇਆ ਧਨ ਹਿਰਦੈ ਨਾਮਿ ਵਿਗਾਸੀ ਜਨੁ ਨਾਨਕੁ ਬੋਲੇ ਚਉਥੀ ਲਾਵੈ ਹਰਿ ਪਾਇਆ ਪ੍ਰਭੁ ਅਵਿਨਾਸੀ

(“ਲਾਵਾਂ” ਦਾ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਪਾਠ ਕਰਨ ਨਾਲ ਇੱਕ ਬ੍ਰਹਮ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੋ ਅਤੇ ਅਨੰਦ ਮਾਣੋ ਜੋ ਇਹ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ)।

                                    ““““““““

ਆਨੰਦ ਮੈਰਿਜ ਐਕਟ

 ਕੇ ਐਸ ਤਲਵਾਰ

 ਨੈਸ਼ਨਲ ਆਰਕਾਈਵਜ਼, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ

 ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਗੁਮਰਾਹਕੁਨ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ਕਿ ਆਨੰਦ ਵਿਆਹ ਦੀ ਰਸਮ ਨਾਮਧਾਰੀ ਗੁਰੂ ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ।  ਡਾ: ਫੌਜਾ ਸਿੰਘ ਬਾਜਵਾ ਅਤੇ ਡਾ: ਐੱਮ.ਐੱਮ. ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਦੋਵੇਂ ਕੂਕਿਆਂ ਬਾਰੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਦਲੀਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਨਾਮਧਾਰੀ ਗੁਰੂ ਨੇ ਇਸ ਵਿਆਹ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਸੀ।  ਡਾ: ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਨੇ ਤਾਂ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ “ਨਾਮਧਾਰੀ ਸਰੋਤ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਆਨੰਦ ਮੈਰਿਜ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਸੀ” ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿ “ਅਨੰਦ ਮੈਰਿਜ ਐਕਟ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਮਧਾਰੀਆਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਸਦਕਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।  ਸਤਿਗੁਰੂ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ, ਟਿੱਕਾ ਰਿਪੁਦਮਨ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ।”

 1- ਐਕਟ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਇਸ ਵਿਆਪਕ ਵਿਵਾਦ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਕੂਕਾ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਟਿੱਕਾ ਰਿਪੁਦਮਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਭੇਜਿਆ ਸੀ।

 2- ਪਰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਈ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਆਗੂਆਂ ਅਤੇ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ, ਨਾ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੇ ਆਨੰਦ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਨਵੀਨਤਾ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ।

 ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ “ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਤੀਜੇ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਅਰੰਭ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਕਮਲੀਆ ਅਤੇ ਮਾਥੋ ਮੁਰਾਰੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਤੀਜੇ ਅਤੇ ਚੌਥੇ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਆਖਰੀ ਨੇ ਚਾਰ ਲਾਵਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਸੂਹੀ ਰਾਗ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਸੀ। 

(ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਪਵਿੱਤਰ, ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥ)।

 3- ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦੇ ਮੌਕੇ ਅਤੇ ਹਾਲਾਤ ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ, ਲਾਇਲਪੁਰ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ [?] ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਇੱਕ ਨੋਟ ਵਿੱਚ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਓਹਨਾ ਨੇ ਲਿਖਿਆ:

            ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ (ਤੀਜੇ ਗੁਰੂ) ਨੇ ਸਾਰੀਆਂ ਨੁਕਸਾਨਦੇਹ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੀਆਂ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ, ਤੀਜੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਇਸ ਉੱਤਮ ਯਤਨ ਤੋਂ ਗੁੱਸੇ ਹੋ ਕੇ, ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਛੇਕ ਦਿੱਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦਿਆਂ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਰੰਧਾਵਾ ਨਾਂ ਦਾ ਇਕ ਸੀ।  ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਧੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰਨਾ ਚਾਹਿਆ ਤਾਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੇ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਰਸਮ ਅਦਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਸਿੱਖ ਹੋਣ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਹਿੰਦੂ ਹੋਣਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਹਰ ਅਧਿਕਾਰ ਖੋਹ ਲਿਆ ਹੈ।  ਉਸਦੀ ਧੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹਿੰਦੂ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।  ਇਸ ‘ਤੇ ਰੰਧਾਵਾ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਕੋਲ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਬੇਟੀ ਨੂੰ ਅਣਵਿਆਹਿਆ ਰੱਖਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੈ, ਪਰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਮਾਰੋਹ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਨਕੀ ਜਾਤੀ ਭੇਦਭਾਵ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਗੁੱਸੇ ਸਨ।  ਗੁਰੂ ਘਰ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਰਧਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਆਪਣੇ ਇਕ ਭਗਤ ਦੀ ਮਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ, ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜਵਾਈ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ) ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਗੁਰਸਿੱਖ ਦੀ ਧੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਸੰਪੂਰਨ ਕਰੇ। 

ਇਸ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ਚਾਰ ਲਾਵਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਚੌਥੇ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।

ਅਗਲਾ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਯੋਗ ਮੌਕਾ ਜਿਸ ‘ਤੇ ਤੀਜੇ ਅਤੇ ਚੌਥੇ ਗੁਰੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਕੋ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਜ਼ਰੀਂ ਆਇਆ ਜਦੋਂ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ (ਬੀਬੀ ਵੀਰੋ ਜੀ) ਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਝਬਾਲ ਵਿਖੇ  ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਚਲਾਈ ਗਈ ਇਸ ਰਸਮ ਅਤੇ ਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਵਿਆਹ ਸੰਪੂਰਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।

 4-ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਵਿਆਹ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਹਰ ਸਾਲ ਮੇਲਾ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਹੀ ਅਨੰਦ ਰੀਤੀ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਦਾ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਰੂਪ ਬਣ ਗਈ।

ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸੱਤਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਇਹ ਰਸਮ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਿਅਰਥ ਹੋ ਗਈ। ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਘਰ (ਪੱਕਾ ਠਿਕਾਣਾ) ਨਹੀਂ ਸੀ, “ਸਾਂਝੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਬੰਧਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕਜੁੱਟ ਹੋਏ ਸਿੱਖ ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ, ਨਿਰਸਵਾਰਥ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਕਿਸੇ ਨੇਤਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਕੋਈ ਪੁਜਾਰੀ ਨਹੀਂ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਫਿਰ ਵੀ ਦੌਲਤਮੰਦ, ਦੂਜੇ ਸਿੱਖ ਭਰਾ ਦਾ ਦੁੱਖ ਸੁਖ ਵੰਡਣ ਲਈ ਸਦਾ ਤਿਆਰ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਉਹ ਜਨਰਲ ਕੌਂਸਲ ਵਿੱਚ ਸਾਂਝੇ ਹਿੱਤਾਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਗੁਰਮਤਾ  ਕਰਨ ਲਈ ਮਿਲਦੇ ਸਨ ਜਿਸ ਲਈ ਇੱਕਜੁੱਟ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਹੀ ਘਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਜੋਂ ਸਾਦਾ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਜੋ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਸੀ, ਸਾਂਝਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਵੀ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਆਪਣੇ ਵਿਆਹ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਭਜਨ ਸੁਣਦੇ ਸਨ।

 5- ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਸੱਤਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ, “ਗਣਤੰਤਰੀ ਭਾਈਚਾਰਾ ਟੁੱਟ ਗਿਆ, ਤਾਕਤਵਰ ਆਦਮੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਲਿਆ (Established) ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ, ਦੌਲਤ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸੁੱਖ ਸਹੂਲਤਾਂ (Materialism) ਨਾਲ ਘੇਰ ਲਿਆ, ਅਤੇ ਸਿੱਖ, ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਦੀ ਘਨੇਰੀ ਵੱਸੋਂ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਵੱਸ ਗਏ। ਖਿੰਡੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇ, ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਓ ਤੋਂ ਬਚ ਨਹੀਂ ਸਕੇ ਜਿਸਨੇ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਲੈ ਲਿਆ! ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ  ਸਿੱਖੀ ਦੇ  ਪਹਿਰਾਵੇ ਵਿਚ ਉਹ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ ਬਣ ਗਏ।  ਉਹ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ, ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਰਸਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕਈ ਵਾਰ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਪਾਠ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

6- ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਨਿਘਾਰ ਦੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਵਿੱਚ ਡੋਗਰਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੀ ਘੱਟ ਮਹਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ “ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੁਆਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਿੰਦਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਨੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਆਪਣਾ ਰਸਤਾ ਲੱਭ ਲਿਆ।

 7- ਫਿਰ ਵੀ, ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ ਵਿਧਵਾ ਵਿਆਹਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਕਾਨੂੰਨ ਦੁਆਰਾ ਮਾਨਤਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਨਿਹੰਗਾਂ, ਬੰਦੀਆਂ (ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ) ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਦੂਰ ਦੁਰਾਡੇ ਸਥਾਨਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਾਂਦੇੜ ਅਤੇ ਪਟਨਾ ਦੇ ਸਿੱਖ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਿਹਾ।

ਅਨੰਦ ਵਿਆਹ ਸਮਾਗਮ ਦੀ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਗੰਭੀਰ ਯਤਨ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮੋਢੀ ਬਾਬਾ ਦਿਆਲ ਦੁਆਰਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।  ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਚਾਰੀ ਗਈ ਇਸ ਰਸਮ ਵਿੱਚ ਜ਼ਾਹਰਾ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਲਾੜਾ-ਲਾੜੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦੇ ਸਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਗ੍ਰੰਥੀ ਪਵਿੱਤਰ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਪਾਠ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਨ।

 8- ਦੂਸਰਾ ਯਤਨ ਨਾਮਧਾਰੀ ਗੁਰੂ ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਪਰ ਵੱਡੇ ਫਰਕ ਨਾਲ। ਜਿੱਥੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਆਹਾਂ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਅਗਨੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੀ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੀਤਾ, ਉੱਥੇ ਕੂਕੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਵਿਆਹਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਬਲੀ ਦੇ ਟੋਏ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖੁਦਾਈ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹਾਂ ਸਮੇਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਖੁਸ਼ਬੂਦਾਰ ਪਦਾਰਥ ਪਾਉਂਦੇ ਸਨ।

ਵਿਆਹ ਦੇ ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਪ੍ਰਸਾਰ ਦਾ ਤੀਜਾ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਉਪਰਾਲਾ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।  ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ ਗਿਆ ਵਿਆਹ ਦੀ ਰਸਮ ਆਨੰਦ ਵਿਆਹ ਦੇ ਨਾਮਧਾਰੀ ਸੰਸਕਰਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਵਰਗੀ ਸੀ।  ਵਿਆਹ ਦੇ ਇਸ ਰੂਪ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਲੋੜਾਂ ਸਨ:

 A- ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ, ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥ, ਵਿਆਹ ਦੇ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ਗਵਾਹ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਲਈ, ਅੱਗ ਦੇ ਬਲਣ ਨਾਲ ਵੰਡਣਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਚਿੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨ ‘ਤੇ ਆਟੇ ਨਾਲ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦੇਣਾ।

B- ਚਾਰ ਸ਼ਬਦਾਂ (ਭਜਨ) ਦਾ ਹਵਾਲਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਲਾਵਾਂ ਅਤੇ ਲਾੜੇ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਮੇਲ ਦੀ ਬੰਧਨ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਗ੍ਰੰਥ ਤੋਂ ਲਾਵਾਂ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਮਿਲਾਪ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਜੋੜਾ, ਧਰਮ-ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਅੱਗੇ ਗੰਭੀਰ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ, ਇਸ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਚਾਰ ਭਜਨ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਚਾਰ ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ।

 C- ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਆਨੰਦ (ਅਨੰਦ) ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਿਸ ਨਾਲ ਭਜਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਗਾਉਣਾ, ਅਨੰਦ ਸਾਹਿਬ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਭਜਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਬਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਦੇ ਧੰਨਵਾਦ ਦੇ ਨਾਲ ਮਨਚਾਹੀ ਵਸਤੂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਹਰ ਸਫਲਤਾ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਲਈ ਉਸ ਵੱਲ ਵੇਖਣ ਦੀ ਹਦਾਇਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।

 D- ਅਰਦਾਸ (ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ) ਦਾ ਪਾਠ ਦਸ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਅਤੇ ਮਿਲਾਪ ਦੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪਵਿੱਤਰ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਪਾਠ ਜਿਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਉਪਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਪੂਰਨ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਦੁਲਹਨ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਜੋੜੇ ਦੇ ਸਬੰਧਤ ਕਰਤੱਵਾਂ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਹੋ ਜੋ ਬਦਲੇ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਹਰ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕਰਨ ਲਈ ਪਾਬੰਦ ਹੈ ਅਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਸ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲੋਂ ਪਹਿਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਘਰ ਦੀ ਸੰਪੂਰਨ ਸਦਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

 9-ਅਨੰਦ ਦੀ ਰਸਮ ਦਾ ਇਹ ਰੂਪ ਅੱਜ ਵੀ ਸਿੱਖ ਵਿਆਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾੜੀ, ਲਾੜੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ, ਦੋਸਤਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੁਆਰਾ ਸੰਚਾਲਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਪੁੰਨ, ਅਤੇ ਇਸ ਮੌਕੇ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਪਵਿੱਤਰ ਭਜਨ ਵੀ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਅਨੰਦ ਮੈਰਿਜ ਐਕਟ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਦੀ ਸਹੀ ਸਮਝ ਲਈ, ਇੱਥੇ ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਦੇ ਕੁਝ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰਨਾ ਲਾਹੇਵੰਦ ਹੈ।  ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਆਖਰੀ ਤਿਮਾਹੀ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ ਇਸਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਇਸ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ ਨੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ‘ਪਿਊਰਿਟਨਾਂ’ ਜਾਂ ‘ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ’ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਕੇ ਇੱਕ ਫੁੱਟ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।  ‘ਡਿਜਨਰੇਟਸ’, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵੱਲ ਝੁਕਾਅ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ।  ‘ਪਿਊਰਿਟਨ’ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਸੱਚੇ ਪੁੱਤਰ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸਾਰਾ ਕਾਨੂੰਨ ਸਮਝਦੇ ਸਨ।  ਪੁਰਾਣੇ ਹਿੰਦੂ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜਨਮ, ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਪੁਰਾਣੇ ਸਾਦੇ ਸਿੱਖ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ।  ‘ਡਿਜਨਰੇਟਸ’ ਜਾਂ ਹਿੰਦੂਕਰਨ ਸਿੱਖ-ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਘੱਟ-ਗਿਣਤੀ – ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਧਰਮ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸਿਰਫ ਨਾਮ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸਨ।

ਉਸ ਸਮੇਂ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਡੁੱਬ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਇਸ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਿੰਘ ਸਭਾਵਾਂ ਦੇ ਉਭਾਰ ਅਤੇ ਚੀਫ਼ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ ਦੁਆਰਾ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਨੂੰ ਭੇਜਣ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ।  ਇਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਨਿਕਲਿਆ ਕਿ ਹੋਰ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਉਲਟ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਕੁਝ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਰਹੀ, ਸਗੋਂ ਆਮ ਸਿੱਖ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਛੂਹ ਗਈ।  ਜਲਦੀ ਹੀ ਇਹ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ ਕਿ ਉਹ ਹਿੰਦੂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਕਾਨੂੰਨ, ਵਿਆਹ, ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਉਤਰਾਧਿਕਾਰ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ, ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਮਰਦਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਬਰਾਬਰੀ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ, ਅਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਮਜਬੂਰੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦਾਗ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ।  , ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਭੈ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਯੋਗ।

 10- ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਪੁਜਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਇਤਰਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਸਿੱਖ ਅਬਾਦੀ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇੰਨੇ ਵੱਡੇ ਗਾਹਕਾਂ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਨੂੰ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਨਾਲ ਦੇਖਦੇ ਸਨ। ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਵਾਦਾਂ ਦੀ ਗਰਮੀ ਵਿਚ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ‘ਪਿਊਰਿਟਨ’ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਦੀ ਵੈਧਤਾ ‘ਤੇ ਵੀ ਸਵਾਲ ਉਠਾਏ । ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹਮਲੇ ਆਨੰਦ ਵਿਆਹ ਸਮਾਰੋਹ ‘ਤੇ ਹੋਏ ਸਨ।

ਇਸ ਪਿਛੋਕੜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦਾ ਸਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਤਣਾਅ ਅਤੇ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇੰਪੀਰੀਅਲ ਲੈਜਿਸਲੇਟਿਵ ਕੌਂਸਲ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਨਾਭਾ ਦੇ ਟਿੱਕਾ ਰਿਪੁਦਮਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖ ਵਿਆਹਾਂ ਦੀ ਵੈਧਤਾ ਬਾਰੇ ਸ਼ੰਕਿਆਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ।  -ਇਸ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਟਿੱਕਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸ਼ਿਮਲਾ ਵਿਖੇ ਵਾਇਸਰਾਏ ਕੌਂਸਲ ਦੇ ਲਾਅ ਮੈਂਬਰ ਸਰ ਐਰੀ ਰਿਚਰਡਜ਼ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਕਿ “ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿੱਖ ਆਪਣੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਕੋਡਬੱਧ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਸੋਚਦੇ ਹਨ ਕਿ  ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਸਿੱਖ ਮੈਰਿਜ ਐਕਟ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਢੁਕਵਾਂ ਕਦਮ ਹੋਵੇਗਾ।  ਆਪਣੀ ਦਲੀਲ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ 93 ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅੱਗੇ ਭੇਜੇ।  ਉਸਨੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਖਰੜਾ ਬਿੱਲ ਵੀ ਭੇਜਿਆ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕਰਦਿਆਂ ਲਿਖਿਆ ਕਿ “ਇਹ ਮੰਨਣ ਦੇ ਚੰਗੇ ਕਾਰਨ ਹਨ ਕਿ, ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ​​ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਵਿੱਚ, ਇਸ ਉੱਤੇ ਸ਼ੰਕੇ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈ ਸਕਦਾ ਹੈ।  ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਸਿਵਲ ਅਦਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ ‘ਤੇ ਭਾਰੀ ਖਰਚਾ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ।  ਉਸਨੇ ਇਹ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਇਸ ਐਕਟ ਦੇ ਪਾਸ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਨਵੇਂ ਸਿਧਾਂਤ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਸਨ ਪਰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਮੌਜੂਦਾ ਰੀਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

 11- ਟਿੱਕਾ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਖਰੜਾ ਬਿੱਲ ਸਮੇਤ ਪੱਤਰ ਗ੍ਰਹਿ ਵਿਭਾਗ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਰਾਏ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਸੂਬਾਈ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਬਿੱਲ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਨੇ ਵਾਪਸ ਲਿਖਿਆ ਕਿ “ਕਾਨੂੰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਸਥਾਪਿਤ ਲੋੜ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਵਿੱਚ, ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਗਵਰਨਰ, ਅਜਿਹੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕੂਲ ਹੋਵੇਗਾ” ਪਰ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਕਿ “ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਵਿਧਾਨ ਦਾ ਅਸਲ ਉਦੇਸ਼ ਟਿੱਕਾ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪਤਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

12- ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ-ਗਵਰਨਰ ਸਰ ਲੂਈਸ ਡੇਨ ਨੂੰ ਇਸ ਲਈ ਟਿੱਕਾ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਸਵਾਲ ‘ਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ।  ਟਿੱਕਾ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਲੋੜੀਂਦੀ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ-ਗਵਰਨਰ ਨੇ “ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਕਾਨੂੰਨ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਵੱਖਰਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਅਪਣਾਉਣ ਲਈ ਝੁਕਾਅ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਉਸਦੇ ਪੂਰਵਜ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।”  ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਕੱਤਰ ਨੇ ਅੱਗੇ ਲਿਖਿਆ ਕਿ “ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ-ਗਵਰਨਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਆਹ ਦੇ ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰੱਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਕਿ  ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਮਾਤਰਾ ਦੇ ਪੈਂਫਲਿਟ ਵੈਲਫੇਅਰ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਵਿਆਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਨਵ-ਸਿੱਖ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਜਾਇਜ਼ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

 13- ਹਾਲਾਂਕਿ, ਅਜੇ ਤੱਕ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਕੇਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਵੈਧਤਾ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਲੜਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ, ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ-ਗਵਰਨਰ ਨੇ ਟਿੱਕਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਇਸ ਦਲੀਲ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਕਿ “ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਤੋਂ ਬਚਣਾ ਹੈ ਅਤੇ  ਖਰਚਾ ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਨਿਆਂਇਕ ਫੈਸਲਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਵੇਗਾ।”  ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਮਾਰੋਹ “ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਨਾਲੋਂ ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਅਤੇ ਘੱਟ ਮਹਿੰਗਾ ਸੀ”, ਇਹ ਵੀ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਬਿੱਲ ਨੂੰ “ਇੰਪੀਰੀਅਲ ਲੈਜਿਸਲੇਟਿਵ ਕੌਂਸਲ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪੂਰੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲਾਗੂ ਹੋਣਾ ਸੀ।”

 14- ਇਹ ਬਿੱਲ 30 ਅਕਤੂਬਰ 1908 ਨੂੰ ਸ਼ਿਮਲਾ ਵਿਖੇ ਇੰਪੀਰੀਅਲ ਲੈਜਿਸਲੇਟਿਵ ਕੌਂਸਲ ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਸਿੱਖਾਂ ਵੱਲੋਂ ਭਰਪੂਰ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਬਿੱਲ ਨੂੰ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਦੀ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰੀ ਹਮਾਇਤ ਹਾਸਲ ਸੀ, ਇਸ ਦਾ ਸਬੂਤ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ ਕਈ ਸੰਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਵਰਗ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਪੈਂਫਲਿਟ ਛਾਪੇ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਬਿੱਲ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਦੀ ਮੰਗ ਲਈ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਆਂ ਭੇਜੀਆਂ।

 15—ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।

ਇਹ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਬਿੱਲ ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਅਤੇ ਹਮਦਰਦ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਮੁੱਖ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ;  ਅਤੇ ਬਿੱਲ ਨੂੰ ਜੋ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਸੀ ਉਹ ਇੱਕ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਉਪਜ ਸੀ ਨਾ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਸੱਚੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸੀ।

 ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅੱਗੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ‘ਅਨੰਦ’ ਅਨੰਦ ਜਾਂ ਅਨੰਦ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਿਸੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਰਸਮ ਦਾ ਰੂਪ ਨਹੀਂ ਸੀ;  ਕਿ ਇਹ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਪਵਿੱਤਰ ਬਾਣੀ ਦੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਅਤੇ ਨਾਮ ਸੀ।  ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦੀ ਸਖਤੀ ਨਾਲ ਪਾਲਣਾ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਸਨ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਹਨ ਜੋ ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜਿਕ ਜਾਂ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋਣ ਦੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਇੱਛਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ।

ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਉਹਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਸੰਪਰਦਾ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਆਪਣੇ ਨਵੇਂ ਧਰਮ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਨਵੇਂ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਅਤੇ ਰਸਮਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ।

 ਬਿੱਲ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਵਾਦਾਂ ਨੂੰ ਉਠਾਇਆ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੋਖਲੇਪਣ ਦਾ ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਕੀਤਾ।  ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦਿਖਾਇਆ ਕਿ ‘ਸਿਰਫ ਬੇਰਹਿਮ ਕਠੋਰਤਾ’ ਹੀ ਨਿਹਿਤ ਹਿੱਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕਾਇਮ ਰੱਖੀ ਗਈ ਹੈ, ਜੋ ਇਸ ਉਪਾਅ ਦੇ ਆਮ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ।  ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਕੁੱਲ ਪੰਜ ਪ੍ਰਤੀਕੂਲ ਸੰਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਉਲਟ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸੈਂਕੜੇ ਸੰਚਾਰਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੰਥ ਦੇ ਆਗੂਆਂ, ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਰੀਸੀਆਂ, ਜਗੀਰਦਾਰਾਂ, ਸਿੱਖ ਰਾਜਿਆਂ ਅਤੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਅਤੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।  ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਸਨ।  ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਜਾਣ ਬੁੱਝ ਕੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਹੀ ਇਸ ਬਿੱਲ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਉੱਤੇ ਸ਼ੱਕ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਸੁਧਾਰਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ‘ਅਨੰਦ’ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਵੀ ਸਿੱਖ ਮਰਿਆਦਾ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਆਹ ਦਾ ਇਕਰਾਰਨਾਮਾ ਹੈ।  ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ, ਮੈਨੇਜਰ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਰਕਸ।  ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਸੁਧਾਰਵਾਦੀਆਂ ਦੇ ਇਸ ਦਾਅਵੇ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਦਲੀਲਾਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ:

 (ੳ) ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫਾਰਸੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਦੀ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਆਨੰਦ’ ਅਤੇ ‘ਵਿਆਹ’, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ‘ਆਨੰਦ’ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ‘ਆਨੰਦ’ ਅਤੇ ‘ਵਿਆਹ’ ਦੋਵੇਂ ਹਨ।

 (ਅ) ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਦਾਸ ਬੈਨਰਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹਿੰਦੂ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਚ ਮੰਨਿਆ ਸੀ ਕਿ ‘ਅਨੰਦ’ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਦੀ ਰਸਮ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਇਸ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਪਾਠ ‘ਅਨੰਦ’ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

 (c) 25 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਸਾਨੂੰ ਆਨੰਦ ਕਾਰਜ ਅਨੁਸਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਿਆਹਾਂ ਬਾਰੇ ਨੋਟ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।

 (ਸ) ਪ੍ਰੇਮ ਸੁਮਾਰਗ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਆਨੰਦ’ ਸ਼ਬਦ ‘ਵਿਆਹ’ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

 16- ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਆਪਣੇ ਵਿਆਹਾਂ ਨੂੰ ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨਾਉਣਾ ਕਿੰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦਿਆਂ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅੱਗੇ ਲਿਖਿਆ:

ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਮੂਰਤੀ ਜਾਂ ਤੱਤ ਦੀ ਪੂਜਾ ਦੀ ਸਖਤੀ ਨਾਲ ਮਨਾਹੀ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਹਿੰਦੂ ਵਿਆਹ ਸਮਾਰੋਹ ਵਿੱਚ ਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਨੌਂ ਤਾਰਾਮੰਡਲਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੱਤ ਹੈ ਅਤੇ ਅਗਨੀ (ਅੱਗ) ਨੂੰ ਗਵਾਹ ਦੇਵਤਾ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।  ਤਾਂ ਫਿਰ ਸਿੱਖਾਂ ਵਰਗੇ ਇੱਕ ਈਸ਼ਵਰਵਾਦੀ ਅਜਿਹੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਿਵੇਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ?  ਫੇਰ, ਸਾਡੇ ਗ੍ਰੰਥ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ!  “ਸ਼ੁਭ-ਸ਼ੁਭ ਜਾਂ ਹੋਰ ਤਾਰਾਮੰਡਲਾਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਨਾ ਦਿਓ;  ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਇੱਕ ਰੱਬ ਹੈ;  ਪਰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੌਕਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਲਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਅਤੇ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਉਡੀਕ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।  ਦੁਬਾਰਾ ਫਿਰ, ਵਿਆਹ ਦੀ ਰਸਮ ਦੇ ਸੰਚਾਲਨ ਦੇ ਇਨਾਮ ਵਜੋਂ, ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਪੁਜਾਰੀ ਦਾਨ ਵਜੋਂ ਕੁਝ ਪੈਸਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ;  ਪਰ ਸਾਡੇ ਗ੍ਰੰਥ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ: “ਓ, ਪੁਜਾਰੀ, ਜਾਜਮਾਨ ਦੀ ਧੀ ਤੇਰੀ ਧੀ ਹੈ।  ਇਸ ਪੈਸੇ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਕੇ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ਨੂੰ ਵਿਗਾੜ ਦਿੰਦੇ ਹੋ।”  ਦੁਬਾਰਾ ਫਿਰ, ਅਸੀਂ ਸਿੱਖ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਟਿੱਪਣੀ ਵਿੱਚ ਪਾਉਂਦੇ ਹਾਂ, “ਜੋ ਕੋਈ ਵਿਆਹ ਦੀ ਰਸਮ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਇਨਾਮ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਕਾਫਿਰ ਹੈ।”

 17- ਇਹ ਕਿ ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਪੁਰਾਣੀ ਰਸਮ ਸੀ ਨਾ ਕਿ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀਆਂ ਦੀ ਕੋਈ ਕਾਢ ਨਹੀਂ, ਉਪਰ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।  ਬਿੱਲ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਭਾਈ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸੂਰਜ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਤੋਂ ਕਈ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ​​ਸੰਪੂਰਨ ਰਿਕਾਰਡ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਕਿ ਵਿਆਹ ਦਾ ਇਹ ਰੂਪ ਤੀਜੇ ਗੁਰੂ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।  ਕਿਉਂਕਿ ਤੀਜੇ ਗੁਰੂ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਅਨੰਦ ਅਤੇ ਲਾਵਾਂ, ਅਰਥਾਤ, ਚੌਥੇ ਗੁਰੂ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਬੰਧਨ, ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ ਦੇ ਸਿਨੇ ਕੁ ਗੈਰ, ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਕਿਤ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਸੁਧਾਰਕਾਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਇਸ ਰਸਮ ਦੇ ਅਟੱਲ ਪ੍ਰਮਾਣ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ।  ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਹੁਕਮ ਕੀਤਾ ਹੈ।  ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਅਜੇ ਵੀ ਬਿੱਲ ਦੇ ਪੱਖ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਮਿਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਕਾਨੂੰਨ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿਚ ਇਕ ਰੁਕਾਵਟ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ।  ਟਿੱਕਾ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਬਤੌਰ ਮੈਂਬਰ ਕਾਰਜਕਾਲ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਬਿਲ ਨੂੰ ਇਸ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸਮਝ ‘ਤੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਬਿੱਲ ‘ਤੇ ਬਹਿਸ ਜਾਂ ਵੋਟਿੰਗ ਵਿਚ ਕੋਈ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ ਹੈ।  ਹਾਲਾਂਕਿ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਰਦਾਰ ਸੁੰਦਰ ਸਿੰਘ ਮਜੀਠੀਆ ਨੂੰ ਵਿਧਾਨ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕਰਕੇ ਉਪਾਅ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਦਿੱਤੀ।  ਟਿੱਕਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਅਸਲ ਖਰੜੇ ਵਿੱਚ ਸਿਲੈਕਟ ਕਮੇਟੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਬਦਲਾਅ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਤੇ 22 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ‘ਆਨੰਦ ਮੈਰਿਜ ਐਕਟ, 1909’ ਵਜੋਂ ਬਿੱਲ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਫਿਰ, ਇਹ ਉਹ ਹਾਲਾਤ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨ ਆਨੰਦ ਮੈਰਿਜ ਐਕਟ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।  ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕੂਕਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਹਾਲ ਹੀ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਗਭਗ ਘੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਇਸਨੂੰ “ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਿੱਖ ਵਿਆਹ ਰੀਤੀ” ਦੇ ਕਾਨੂੰਨੀਕਰਣ ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ, ਬਲਕਿ ਇਸਦੇ ਅੰਤਮ ਰੂਪ ਤੋਂ ਨਾਖੁਸ਼ ਵੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ।

 18- ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਫਿਰ, ਉਹ ਇਸ ਐਕਟ ਦੇ ਪਾਸ ਹੋਣ ਪਿੱਛੇ ਨਾ ਤਾਂ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮੁੱਖ ਤਾਕਤ ਸਨ। ਇਸ ਵਿਆਹ ਦੀ ਰਸਮ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਲਈ ਮੁੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਿੰਘ ਸਭਾਵਾਂ, ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ ਅਤੇ ਚੀਫ਼ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ ਸਨ ਅਤੇ ਇੰਪੀਰੀਅਲ ਲੈਜਿਸਲੇਟਿਵ ਕੌਂਸਲ ਦੁਆਰਾ ਬਿੱਲ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਮੁੱਖ ਤਾਕਤ ਨਾਭਾ ਦੇ ਟਿੱਕਾ ਰਿਪੁਦਮਨ ਸਿੰਘ, ਸਰਦਾਰ ਸੁੰਦਰ ਸਿੰਘ ਮਜੀਠੀਆ ਸਨ ਅਤੇ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਿੱਖ ਜਨਤਾ।

 [ਨੋਟ—1909 ਵਿਚ ਆਨੰਦ ਮੈਰਿਜ ਬਿੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰੈੱਸ ਰਾਹੀਂ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿੱਖ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਭਗਤ ਲਕਸ਼ਮਣ ਸਿੰਘ ਸੀ।  ਜਦੋਂ ਇਹ ਬਿੱਲ ਵਾਇਸਰਾਏ ਦੀ ਕੌਂਸਲ ਦੁਆਰਾ ਪਾਸ ਹੋਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨੇ ਇਸ ਵਿਰੁੱਧ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਤੂਫਾਨ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।  ਇਹ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਭਗਤ ਲਕਸ਼ਮਣ ਸਿੰਘ ਨੇ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ, ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਐਡਵੋਕੇਟ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਪੱਤਰ ਲਿਖੇ ਸਨ।  ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੱਤਰਾਂ ਅਤੇ ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਪੱਤਰਾਂ ਨੇ ਬਿੱਲ ਦੇ ਪ੍ਰੇਰਕ ਮਾਨਯੋਗ ਸਰਦਾਰ ਸੁੰਦਰ ਸਿੰਘ ਮਜੀਠੀਆ ਦੇ ਹੱਥ ਬਹੁਤ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕੌਂਸਲ ਰਾਹੀਂ ਪਾਸ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਦਿੱਤੀ।  ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ, ਲਾਹੌਰ, ਅਕਤੂਬਰ 5, 7, 13, 1909, ਅਤੇ ਖਾਲਸਾ ਐਡਵੋਕੇਟ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਅਕਤੂਬਰ 9, 16, 23, 30)।  ਇਹਨਾਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਦੀ ਸਰਦਾਰ ਸੁੰਦਰ ਸਿੰਘ ਮਜੀਠੀਆ ਦੁਆਰਾ ਬਹੁਤ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਭਗਤ ਜੀ ਨੂੰ 19 ਅਕਤੂਬਰ 1909 ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਚਿੱਠੀਆਂ “ਪੂੰਜੀ” ਸਨ ਅਤੇ “(ਉਪ ਰਾਜਪਾਲ) ਇਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਉੱਚ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਬੋਲ ਰਹੇ ਸਨ”।  -ਸੰਪਾਦਕ]

ਫੁਟਨੋਟ:

 1. ਐੱਮ. ਐੱਮ. ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ, ਕੂਕਸ—ਦੀ ਫਰੀਡਮ ਫਾਈਟਰਜ਼ ਆਫ਼ ਦਾ ਪੰਜਾਬ, ਪੰਨਾ 50-51।

 2. ਨਾਮਧਾਰੀ ਗੁਰੂ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ, 13 ਦਸੰਬਰ। 1908, 1909 ਦੇ ਐਕਟ VII ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕਾਗਜ਼ਾਤ, ਵੋਲ.  ਆਈ, ਵਿਧਾਨਿਕ ਵਿਭਾਗ।

 3. ਇੰਪੀਰੀਅਲ ਲੈਜਿਸਲੇਟਿਵ ਕੌਂਸਲ ਵਿੱਚ ਸਰਦਾਰ ਸੁੰਦਰ ਸਿੰਘ ਮਜੀਠੀਆ ਦਾ ਭਾਸ਼ਣ। 27 ਅਗਸਤ, 1909 ਈ.

 4. ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ, 20 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1909, ਐਨਕਲੋਜ਼ਰ। ਗ੍ਰਹਿ ਵਿਭਾਗ, ਜੁਡੀਸ਼ੀਅਲ ਬੀ ਪ੍ਰੋਸੀਡਿੰਗਜ਼, ਜੁਲਾਈ 1909, 55-56।

 5. ਪਾਇਨੀਅਰ ਇਲਾਹਾਬਾਦ, 6 ਫਰਵਰੀ 1909।

 6. Ibid.

 7. ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ, 20 ਅਪ੍ਰੈਲ 1909 ਐਨਕਲੋਜ਼ਰ। ਗ੍ਰਹਿ ਵਿਭਾਗ, ਜੁਡੀਸ਼ੀਅਲ ਬੀ ਪ੍ਰੋਸੀਡਿੰਗਜ਼ ਜੁਲਾਈ 1909, 55-56।

 8. ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ, ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਗੁਰੂ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ, 10 ਜਨਵਰੀ, 1909। 1909 ਦੇ ਐਕਟ VII ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕਾਗਜ਼ਾਤ। vol.  I. Cf A. H. Bingley, Sikhs (Handbook for the Indian Army), p.  69.

 9. ਮੁਨਸ਼ੀ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ, ਸ਼ਕਰਗੜ੍ਹ ਦੇ ਤਹਿਸੀਲਦਾਰ, 11 ਜਨਵਰੀ, 1909 ਗ੍ਰਹਿ ਵਿਭਾਗ, ਜੁਡੀਸ਼ੀਅਲ ਬੀ ਪ੍ਰੋਸੀਡਿੰਗਜ਼, ਜੁਲਾਈ 1909, 55-56 ਦਾ ਨੋਟ।

 10. ਪਾਇਨੀਅਰ। ਇਲਾਹਾਬਾਦ। 6 ਫਰਵਰੀ, 1909

 11. ਡੈਮੀ ਅਧਿਕਾਰੀ, ਟਿੱਕਾ ਰਿਪੁਦਮਨ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਸਰ ਐਰੀ ਰਿਚਰਡਸ, 1 ਮਾਰਚ, 1908. ਵਿਧਾਨ ਵਿਭਾਗ, ਏ ਪ੍ਰੋਸੀਡਿੰਗ, ਨਵੰਬਰ 1909, 9-101।

 12. ਡੈਮੀ-ਅਧਿਕਾਰਤ, ਈ.ਡੀ. ਮੈਕਲਾਗਨ, ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਕੱਤਰ, ਜੀ.ਬੀ.ਐੱਚ. ਫੈਲ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਗ੍ਰਹਿ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਡਿਪਟੀ ਸਕੱਤਰ, 10 ਅਪ੍ਰੈਲ 1908 ਨੂੰ ਆਈ.ਬੀ.ਆਈ.ਡੀ.

 13. ਡੈਮੀ-ਅਧਿਕਾਰਤ, ਈ.ਡੀ., ਮੈਕਲਾਗਨ, ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਕੱਤਰ ਜੀ.ਬੀ. ਐਚ. ਫੈਲ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਉਪ ਸਕੱਤਰ, ਗ੍ਰਹਿ ਵਿਭਾਗ, 31 ਜੁਲਾਈ, 1908. ਆਈ.ਬੀ.ਆਈ.ਡੀ.  ਸੀ.ਐੱਫ.  ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਸਿੰਘ, ਵਾਧੂ ਸਹਾਇਕ ਕਮਿਸ਼ਨਰ, ਡੇਰਾ ਇਸਮਾਈਲ ਖਾਨ, 7 ਜਨਵਰੀ, 1909 ਦਾ ਨੋਟ:

 “ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਨੇ, ਸਗੋਂ ਪ੍ਰੈਸ ਵਿਚਲੇ ਇਸ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਹ ਵੱਡੇ ਸੰਕੇਤ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ਕਿ ਸਿੱਖ ਵਿਆਹਾਂ ਦੀ ਵੈਧਤਾ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਦਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰਨ ਲਈ ਜਲਦੀ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ਮੌਕੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਗ੍ਰਹਿ ਵਿਭਾਗ, ਜੁਡੀਸ਼ੀਅਲ ਬੀ ਪ੍ਰੋਸੀਡਿੰਗਜ਼, ਮਾਰਚ 1909, 40.

 14. ਡੈਮੀ-ਅਧਿਕਾਰਤ, ਈ.ਡੀ. ਮੈਕਲਾਗਨ, ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਕੱਤਰ ਜੀ.ਬੀ.ਐੱਚ. ਫੈਲ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਗ੍ਰਹਿ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਡਿਪਟੀ ਸਕੱਤਰ, 31 ਜੁਲਾਈ, 1908;  ਵਿਧਾਨਕ ਵਿਭਾਗ, ਏ ਪ੍ਰੋਸੀਡਿੰਗ, ਨਵੰਬਰ 1909, 9-101.

 15. ਬਿੱਲ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਲਿਖੀਆਂ ਦੋ ਲਗਭਗ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ; ਇੱਕ ਮਾਇਆ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ 24 ਸਿੱਖਾਂ ਤੋਂ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ, ਪੁਜਾਰੀਆਂ, ਮਹੰਤਾਂ ਅਤੇ ਸੰਤਾਂ ਵੱਲੋਂ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਰ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀ ਤਰਫੋ ਹਾਲਾਂਕਿ, ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮੈਨੇਜਰ ਅਰੂੜ ਸਿੰਘ ਨੇ 29 ਜੁਲਾਈ, 1909 ਨੂੰ ਨਾਭਾ ਦੇ ਟਿੱਕਾ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਚਿੱਠੀ ਰਾਹੀਂ ਬਿੱਲ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਸੀ। II.

 16. ਗ੍ਰਹਿ ਵਿਭਾਗ, ਜੁਡੀਸ਼ੀਅਲ ਬੀ ਪ੍ਰੋਸੀਡਿੰਗਜ਼, ਅਕਤੂਬਰ 1909, 83।

 17. Ibid.

 18. (ੳ) ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ 53 ਹੋਰ ਕੂਕਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿੱਚ ਪੱਤਰ। 1909 ਦੇ ਐਕਟ VII ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕਾਗਜ਼ਾਤ, ਵੋਲ.  ਆਈ.

 (ਬੀ) ਟੈਲੀਗ੍ਰਾਮ, ਨਾਮਧਾਰੀ ਗੁਰੂ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਤੱਕ, 13 ਅਕਤੂਬਰ, 1909।

 “ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਧਾਰਾ 4 ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿਓ। ਆਨੰਦ ਮੈਰਿਜ ਬਿੱਲ ਦੀ ਧਾਰਾ 5 ਵਿੱਚ ਪਰਸਨਲ ਲਾਅ ਲਈ ਸਿੱਖ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਲਓ।

ਨਹੀਂ ਤਾਂ, ਬਿੱਲ ਸੁੱਟ ਦਿਓ।”  1909 ਦੇ ਐਕਟ VII ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਪੇਪਰ ਦੇਖੋ, ਵੋਲ.  III.

 ਆਨੰਦ ਮੈਰਿਜ ਐਕਟ, 1909

 ਐਕਟ ਦਾ ਉਦੇਸ਼: ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਆਨੰਦ ਨਾਮਕ ਵਿਆਹ ਦੀ ਰਸਮ ਦੀ ਵੈਧਤਾ ਬਾਰੇ ਸ਼ੰਕਿਆਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਐਕਟ।

 1.

 (1) ਛੋਟਾ ਸਿਰਲੇਖ ਅਤੇ ਹੱਦ।-

 ਇਸ ਐਕਟ ਨੂੰ ਆਨੰਦ ਮੈਰਿਜ ਐਕਟ, 1909 ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ;  ਅਤੇ

 (2) ਇਹ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਰਾਜ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

 2. ਆਨੰਦ ਵਿਆਹਾਂ ਦੀ ਵੈਧਤਾ।-

 ਉਹ ਸਾਰੇ ਵਿਆਹ ਜੋ ਅਨੰਦ ਨਾਮਕ ਸਿੱਖ ਵਿਆਹ ਦੀ ਰਸਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਹਰ ਇੱਕ ਦੇ ਸੰਸਕਾਰ ਦੀ ਮਿਤੀ ਤੋਂ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਚੰਗੇ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਯੋਗ ਮੰਨੇ ਜਾਣਗੇ।

 3. ਐਕਟ ਤੋਂ ਕੁਝ ਵਿਆਹਾਂ ਦੀ ਛੋਟ।-

 ਇਸ ਐਕਟ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਵੀ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ-

 (a) ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਕੋਈ ਵਿਆਹ, ਜਾਂ

 (ਬੀ) ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਆਹ ਜਿਸ ਨੂੰ ਨਿਆਂਇਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

 4. ਹੋਰ ਰਸਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਆਹਾਂ ਦੀ ਬੱਚਤ।-

 ਇਸ ਐਕਟ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਿਆਹ ਦੀ ਰੀਤ ਅਨੁਸਾਰ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਿਆਹ ਦੀ ਵੈਧਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ।

 5. ਵਰਜਿਤ ਡਿਗਰੀਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵਿਆਹਾਂ ਦੀ ਗੈਰ-ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ।-

 ਇਸ ਐਕਟ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਜਾਂ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਰਿਵਾਜੀ ਕਾਨੂੰਨ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ ਦੁਆਰਾ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ 19 ਜੁਲਾਈ 2023

ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਜਿਹਨਾਂ ਸਦਕਾ ਮਿਲੀ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੂੰ ੫ ਕਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ, ਲੱਖਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਸਿੱਖ ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ!

May 9, 2023

ਪੰਜ ਕਕਾਰ ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਅਨਿਖੜਵੀਂਆਂ ਬਾਹਰੀ ਪਛਾਣਾਂ ਨੇ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਲੱਖਾਂ ਵਿਚ ਖਲੋਤੇ ਨੂੰ ਵੀ ਇਕ ਅਲੌਕਿਕ ਅਤੇ ਵਿਲੱਖਣ ਪਛਾਣ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਇਹਨਾਂ ਪਛਾਣਾਂ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਵੈਰੀ ਨਿਤ ਨਵੇਂ ਉਪਰਾਲੇ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਕਿਸੇ ਤਰੀਕੇ ਇਹ ਪਛਾਣਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤੇ ਫੇਰ ਹਿੰਦੂ, ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੱਸਣ ਵਿਚ ਆਸਾਨੀ ਹੋ ਸਕੇ!

੨੦ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿਚ ੧੯੮੯ ਵਿਚ ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਫੇਰ ੨੦੦੩ ਵਿਚ ਬਟਾਲਾ ਦੇ Baring Union Christian College, Batala ਦੇ ਮੈਕਲੀਉਡ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਤੇ ਆਪਣੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਰੱਖੇ! ਇਹਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਹਰ ਇਤਹਾਸਿਕ ਰਹਿਤਨਾਮੇ ਅਤੇ ਗਰੰਥ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਕਿਸੇ ਨ ਕਿਸੇ ਪੱਖੋਂ ਕਿੰਤੂ-ਪ੍ਰੰਤੂ ਕਰਕੇ ਰੱਦ ਕੀਤੇ ਗਏ! ਅਖੀਰ ਵਿਚ ਮੈਕਲੀਉਡ ਨੇ ਇਹ ਤੇ ਮੰਨਿਆ ਕਿ ਉਹ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਨਹੀਂ ਪਰ ਉਸਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪੰਜ ਕਕਾਰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੇ ਨੇ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੇ, ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਦੋ ਕਕਾਰ ‘ਕੰਘਾ ਅਤੇ ਕੜਾ’ ਬਾਦ ਵਿਚ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵੱਲੋਂ, ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਓ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਣ ਲਈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਾਬਿਤ ਕਰਣ ਲਈ ਕਿ ਸਿੱਖ ਹਿੰਦੂ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਦੋ ਕਕਾਰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਗਏ!

ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਇਸ ਲੇਖ ਵਿਚ ਓਹਨਾ ਵੱਲੋਂ ਚੁਕੇ ਗਏ ਇਤਰਾਜ਼ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ, ਅਤੇ ਰਹਿਤਨਾਮਿਆਂ, ਜਾਂ  ਹੋਰਨ ਸਤ੍ਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਜੋ ਵੀ ਸਬੂਤ ਮਿਲਿਆ, ਉਸ ਨੂੰ ਮੁਖ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਇਹ ਸਾਬਿਤ ਕਰਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਇਤਰਾਜ਼, ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਦੀ ਉਪਜ ਹੈ ਕਿਓਂਕਿ ਜੇ ਇਹਨਾਂ ਕਿਸੇ ਗਰੰਥ ਨੂੰ ਪੜਨਾ ਹੀ ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਮਸਾਲਾ ਮਿਲ ਸਕੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਭੰਬਲਭੂਸੇ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ਤਾਂ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਤੇ ਹਾਸਿਲ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ, ਦਿਮਾਗ ਵਿਚ ਗੰਦ ਹੀ ਵੜਨਾ ਹੈ! ਸਿਧਿ ਲਿਖੀ ਗੱਲ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਠੀ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਆਏਗੀ! ਇਹਨਾਂ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਚਾ ਇਕ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਤੇ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ!

ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਇਹ ਪੰਗਤੀ ਦਰਜ਼ ਹੈ ;

‘ਗੁਰ ਕਾ ਕਹਿਆ ਅੰਕਿ ਸਮਾਵੈ ਨਿਰਮਲ ਸੂਚੋ ਸਾਚੇ ਭਾਵੈ!!’

ਇਹ ਚੇਤੇ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ, ‘ਕੂੜ ਨਿਖੁੱਟੇ ਨਾਨਕ ਓੜਕ ਸੱਚ ਰਹੀ!’

ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮੈਕਲੀਓਡ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵੇਖਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਨੇ ਕਿ ਓਹਨਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਕਿਹਨਾਂ ਪਛਾਣਾਂ ਤੇ ਕਿੰਤੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਿਓਂ?

ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਪਹਿਲੋਂ ਤੇ ਅਸੀਂ ਓਹਨਾ ਦੀ ਲਿਖਤਾਂ ਤੇ ਝਾਤੀ ਮਾਰਦੇ ਹਾਂ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਇਹਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਇਤਰਾਜ਼ ਦੇ ਜੁਆਬ, ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਮਿਹਰ ਸਦਕਾ ਹੋਰਨਾਂ ਸਿੱਖ ਵਿਚਾਰਕਾਂ, ਬੁਧੀਜੀਵੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਲੇਖਾਂ, ਪੁਰਾਣੇ ਰਹਿਤਨਾਮਿਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋਰਨਾਂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚੋਂ ਘੋਖ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਸਨ ੧੭੦੦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ੧੯੦੦ ਤਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫਸਰਾਂ ਜਾਂ ਹੋਰਨਾਂ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਜਿਥੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਦੀ ਪਛਾਣ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੋਵੇ, ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਕੇ ਇਸ ਲੇਖ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ! ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਅਸੀਂ ਇਹ ਦਸ ਦੇਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਾਂਗੇ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਇਤਰਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਬ੍ਰਮਿੰਘਮ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਵੱਲੋਂ ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਕੈਰੋਂ ਜੀ ਦਾ ਇਕ ਲੇਖ ਛਾਪਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਇਹਨਾਂ ਇਤਰਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲੇਖ ਵਿਚ ਹੋਰ ਬਦਲਾਓ ਲਿਆ ਕੇ ਅਤੇ ਕੁਝ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਪ੍ਰਮਾਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕਰਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ‘ਕੰਘਾ ਅਤੇ ਕੜਾ’, ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਵੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀਆਂ ਦੇਣ ਨੇ, ਨਾ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ੧੯ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿਚ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ ਵੇਲੇ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ! ਇਹ ਇਕ ਕੋਰੀ ਕਲਪਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣ ਪਛਾਣ ਤੋਂ ਦੂਰ ਕਰਣ ਦੀ ਕੋਝੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼!

ਹਰ ਧਰਮ ਦੀ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਸਲਾਮ ਦੀ ਵੀ ਹੈ, ਈਸਾਈ, ਯਹੂਦੀ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮ ਇਹ ਤਿੰਨੋ ਇਕ ਪਛਾਣ ਤੇ ਹੀ ਚਲਦੇ ਨੇ, ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਕੋਈ ਪਛਾਣ ਨਹੀਂ, ਜੈਨੀ ਅਤੇ ਬੋਧੀ ਵੀ ਕੋਈ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ, ਇਕ ਸਿੱਖ ਹੀ ਹੈ ਜੋ ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਵਿਚ ਇਕੱਲਾ ਖਲੋਤਾ ਵੀ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ ਰੱਖਦਾ ਹੈ!

ਇਸ ਕਰਕੇ ਆਲੋਚਕ, ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਭੰਬਲ ਭੂਸੇ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਪਛਾਣਾਂ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ ਦੀ ਮੋਹਰ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਾਂ, ਤੋਂ ਦੂਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਇਹ ਇਕ ਗਿਣੀ-ਮਿੰਨੀ ਸਾਜਿਸ਼ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ, ਸਿੱਖੀ ਤੇ ਹਮਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ, ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਖੁਦ ਹੀ ਚੌਕਸ, ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਬਣਨਾ ਪਵੇਗਾ ਤਾਂ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਪਾਖੰਡੀਆਂ, ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਨੂੰ ਜੁਆਬ ਦੇ ਸਕੇਗਾ ਨਹੀਂ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਵੱਸ ਪੈ ਕੇ ਸਿੱਖੀ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਏਗਾ!

ਅੱਜ ਇਹਨਾਂ ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਦੀ ਲਿਖਤਾਂ ਪੜ੍ਹਕੇ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਅਲੋਚਲ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ ਨੇ, ਜਿਹਨਾਂ ਪਿੱਛੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਹਿੰਦੂਵਾਦੀ ਭਾਜਪਾ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਪਾਰਟੀ ਆਰ ਐਸ ਐਸ ਮੁਖ ਤੌਰ ਤੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ਜੋ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਪਿੱਠ ਤੇ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ! ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਅੱਜ ਦਾ ਚਹੇਤਾ ਇਹ ਨਸ਼ੇੜੀ ਪੁਨੀਤ ਸਾਹਨੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਸੁਆਲ ਤੋਂ ਹੀ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਇਸਨੇ ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮੈਕ ਲਿਓਡ ਦੀ ਲਿਖਤਾਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਚੈਲੈਂਜ ਕਰਦਾ ਹੈ! ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਲੇਖ ਲਿਖਣਾ ਪਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਸੱਚਾਈ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗ ਸਕੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਨੌਜੁਆਨ ਗੁਮਰਾਹ ਨਾ ਹੋਣ!

ਇਸ ਵਿਚ ਸਮਾਂ ਜਰੂਰ ਲਗੇਗਾ ਪਰ ਕੋਈ ਵੀ ਖੋਜ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਮੁਕੰਮਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਪੱਧਰ ਤੇ, ਜਿੰਨੀ ਸਮਗਰੀ ਸਾਨੂੰ ਮਿਲ ਸਕੀ ਅਤੇ ਜਿੰਨੇ ਕਾਬਿਲ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬਣਾਇਆ, ਆਪਣੀ ਖੋਜ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਸਿੱਖ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਖੋਜਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈ ਕੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਮੂਹਰੇ ਇਸ ਲੇਖ ਦੇ ਜਰੀਏ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਹੋ ਸਕਦਾ ਕਲ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਵੱਧ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਕੇ ਕੋਈ ਹੋਰ ਗੁਰਸਿੱਖ ਨਵੇਂ ਸਬੂਤ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਦੇਵੇ ਪਰ ਸਾਡੀ ਜਿੰਨੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਇਹਨਾਂ ਇਤਰਾਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਪਰਦਾ ਚੁੱਕ ਦੇਵਾਂਗੇ ਅਤੇ ਸਾਬਿਤ ਕਰ ਦੇਵਾਂਗੇ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਬੇਬੁਨਿਆਦ ਸੀ!

ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਮਿਹਰ ਕਰਣ !

ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ!

ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਪੰਜ ਸਿੱਖ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ(ਪਿਆਰਿਆਂ) ਨੂੰ ਸਾਜ ਕੇ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਜਾਂ ਧਰਮ ਦੀ  ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ੨੯ ਮਾਰਚ ੧੬੯੯ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਅਨੰਦਪੁਰ ਬੁਲਾਇਆ ਸੀ। ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ (1989) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਲ (ਪਾਣੀ) ਵਿੱਚ ਮਿੱਠੇ ਪਤਾਸ਼ੇ ਮਿਲਾਏ ਗਏ ਸਨ ਜੋ ਉਹ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਦੱਸਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨੂੰ ਫਿਰ ਸਰਬ ਲੋਹ ਦਾ ਬਾਟਾ  (ਲੋਹੇ ਦੇ ਭਾਂਡੇ) ਵਿੱਚ ਖੰਡੇ (ਦੋ ਧਾਰੀ ਤਲਵਾਰ) ਨਾਲ ਹਿਲਾਇਆ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ (ਮਿੱਠਾ ਪਾਣੀ) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ (ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਖਰੜਾ 1713 ਦਾ ਹੈ ਰਾਜਾ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਸੇਠੀ ਕੋਲ ਸੁਰਖਿਅਤ ਹੈ ਅਤੇ ਹਨੂੰਮਾਨ ਰੋਡ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।) ਵਰਗੀਆਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਖੰਡੇ (ਦੋ ਧਾਰੀ ਤਲਵਾਰ) ਨੂੰ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ (ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ) ਦੀ ਬ੍ਰਹਮ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਮਾਲਕ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਖੰਡੇ ਨਾਲ ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਜਲ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵਿਚ ਪਵਿੱਤਰ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਜਪਜੀ, ਆਪ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਜਪ, ਸਵਯੇ ਅਤੇ ਚੌਪਈ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਅਨੰਦ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਪੰਜ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਨੂੰ ਜਿਹੜੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਿਰ ਦੀ ਮੰਗ ਸੁਣ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸੀਸ ਭੇਂਟ ਕਰਣ ਅੱਗੇ ਆਏ ਸੀ, ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਾਇਆ ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਇਕ ਨਵਾਂ ਸੰਬੋਧਨ ਦਿੱਤਾ – ਪੰਜ ਪਿਆਰੇ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ‘ਅਮਰਤਾ ਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ’ ਬਣਨਾ ਸੀ ਜੋ ‘ਚਿੜੀਆਂ ਨੂੰ ਬਾਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਬਦਲ ਦੇਵੇਗਾ’ (ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ: 1999: 157)।

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਇੱਕ ਕੌਲੇ ਵਿੱਚ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਨੂੰ ਪੀਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਨ ਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਅਤੇ ਅੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਪੰਜ ਵਾਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੀ ਛਿੜਕਿਆ ਗਿਆ।

ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਮਨ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਖੰਡੇ ਦੀ ਪਾਹੁਲ (ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਣਾ) ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਇਸ ਨਵੀਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਰੀਤ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਨੂੰ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਿਆਰਿਆਂ ਵਿਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਖੰਡੇ ਦੀ ਪਾਹੁਲ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਨੇ ਚਰਨ ਪਾਹੁਲ ਦੀ ਉਸ ਪੁਰਾਣੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਦੀ ਛੋਹ ਨਾਲ ਪਵਿੱਤਰ ਕਰ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਕਰਦਿਆਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਐਲਾਨ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਇਆ: ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਾ ਖਾਲਸਾ! ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫਤਹਿ!! (ਖਾਲਸਾ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਹੈ! ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਹੈ!)  (ਕੋਲ: 1982: 69)।

ਅੱਜ, ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪਾਹੁਲ ਜਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸੰਸਕਾਰ ਵਜੋਂ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ‘ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਨ ਦੀ ਰਸਮ’ ਕਰਕੇ  ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਿੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਵਿਧੀ ਵਿੱਚ ਵੱਖਰੇਵੀਂ ਰੀਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ (ਕੋਲ: 1982)। ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਦੇ ਇਸ ਰੂਪ ਨੂੰ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਵਿਚੋਲਗੀ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਾਧਨ ਵਜੋਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਬਪਤਿਸਮਾ (ਸਿਖ ਧਰਮ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਾ) ਲੈਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਪਛਾਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ (ਡਗਲਸ: 2002)।

ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਵਜੋਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਖਾਲਸਾ ਸਾਜਨਾ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ‘ਇੱਕ ਸੰਸਕਾਰ’ ਉਸਾਰਿਆ ਸੀ(ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ: 1999), ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਤਮਿਕ  ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਲਈ ਇੱਕ ਮੌਤ ਵਰਗਾ ਅਨੁਭਵ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਆਤਮਾ-ਨਾਸ਼ਕ ਅਤੇ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਨਾਲ ਮੇਲ ਸੀ (ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ: 1999: 65) . ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫਾਦਾਰੀ ਵਿਚ ਬਦਲ ਕੇ ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀ ਵਿਰਾਸਤੀ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਖਤਮ ਕਰਨਾ ਸੀ।

ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਕਿਸੇ ਦੀ ਜਾਤ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਪਿਛਲੇ ਉਪਨਾਮ ਨੂੰ ਮਰਦਾਂ ਲਈ ‘ਸਿੰਘ’ (ਸ਼ੇਰ) ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ‘ਕੌਰ’ (ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ) ਨਾਲ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ (ਮੈਕਲਿਓਡ: 1995: 198, 119)। ਇਸ ਲਈ, ਖਾਲਸਾ-ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਮੌਜੂਦਾ ਖ਼ਾਨਦਾਨੀ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰੀ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਓਹਨਾ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸਵੈ-ਪਛਾਣ ਦੇ ਨਵੇਂ ਰੂਪਾਂ ਨਾਲ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਇਕ ਸਧਾਰਨ ਪੁਰਸ਼ ਤੋਂ ਮਹਾਬਲਸ਼ਾਲੀ, ਨਿਰਭੈ ਸਰੂਪ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ‘ਖਾਲਸਾ ‘ਬ੍ਰਦਰਹੁੱਡ’ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਨਾਲ ਸੰਪੂਰਨ ਹੋ ਗਈ ਸੀ (ਜੈਕੋਬਸ਼: 2003: 44)

ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਨੂੰ ਸਮੂਹਿਕ ਸਿੱਖ ਪਛਾਣ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸੰਗਤ ਸਿੰਘ (1995) ਵਰਗੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ‘ਸੱਚੇ ਸਿੱਖ’ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਏ ਦਿਸ਼ਾ-ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਭਟਕਣਾ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ। ਸਗੋਂ ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਫਲਸਫੇ (ਸਿੰਘ, ਸੰਗਤ: 1995: 65) ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਸਿਰੇ ਚੜ੍ਹਾਇਆ।

ਸੰਗਤ ਸਿੰਘ (1995) ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਦਿ ਸਿੱਖਸ ਇਨ ਹਿਸਟਰੀ’ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹੀ ‘ਅੰਦਰੂਨੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼’ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਲਿਆਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦੁਆਰਾ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਅਭਿਆਸ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਝੁਟੀ-ਜੋਹਲ (2011) ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ, ਸਿੱਖਇਜ਼ਮ ਟੂਡੇ ਦੇ ਮੁਖਬੰਧ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ, ‘ਖਾਲਸੇ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਾਹਰੀ ਪਛਾਣ ਦਿੱਤੀ ਜੋ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅੰਦਰੂਨੀ ਪਛਾਣ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੀ ਹੈ’ (ਝੂਟੀ-ਜੋਹਲ: 2011: i)।

ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਵਜਹਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਸੰਗਤ ਸਿੰਘ (1999) ਵਰਗੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਦਲੀਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਸਤਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਅਤਿਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਸਮੇਂ ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਦਲੇਰ ਸਿਪਾਹੀ ਬਣਨ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ।

ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਪਾਠ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਇੱਕ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਘਟਨਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ (ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ) ਵੱਲੋਂ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ, ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਬਚਿਤ੍ਰ ਨਾਟਕ ਸਿਰਲੇਖ ਵਾਲਾ ਭਾਗ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਪਿੱਛੇ ਉਦੇਸ਼ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲਿਆਉਣਾ ਸੀ ਜੋ ਧਰਮੀ ਮਾਰਗ ਤੋਂ ਭਟਕ ਗਏ ਸਨ (ਜੋਸ: 2006)।

ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ ਇਹ ਸ਼ਣਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ —ਜਿਹਨਾ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂ ਨਹੀਂ ਮਨਿਆ, ਖਾਲਸੇ ਨੂ ਇਕ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਓਹ ਭਲਾ ਕਿਵੇਂ ਹਿੰਦੁਆਂ ਦੇ ਭਗਵਾਨ ਅਤੇ ਦੇਵਤੇ ਸ਼ਿਵ, ਬ੍ਰਹਮਾ, ਵਿਸ਼੍ਣੁ, ਦੁਰਗਾ, ਕਾਲੀ ਆਦਿਕ ਦਾ ਬਖਾਨ ਆਪਣੀ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ, ਤਿਰੀਆ ਚਰਿਤਰ ! ਓਹਨਾ ਨੂ ਗੈਰ ਸਿਖ ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਨੂ ਤੇ ਇਹ ਗਲ ਸਮਝਣੀ ਹੋਰ ਵੀ ਔਖੀ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਜਦੋਂ ਇਹਨਾ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਜਾੰ ਅਵਤਾਰਨ ਨੂ ਨਹੀ ਸੀ ਮਨਦੇ ਤੇ ਫਿਰ ਓਹਨਾ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਦਾ ਇਨਾ ਸੋਹਣਾ ਬਖਾਨ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ! 

ਹੁਣ ਪਹਿਲਾਂ  ਅਸੀਂ  ਗਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ  ਇਹੋ ਜਿਹੇ  ਲਿਖਾਰੀ ਤੇ ਇਹ ਗਲ ਸਮਝਣ ਵਿਚ  ਵੀ  ਨਾਕਾਮਯਾਬ   ਨੇ ਕਿ  ਇਕ ਗੁਰੂ ਜੋ ਸਿਰਫ  ਰੱਬ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰੱਬ ਦੇ ਨਾਮ  ਨਾਲ  ਜੋੜਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੇ ਤਲਵਾਰ ਕਿਓਂ  ਚੁਕੀ, ਸ਼ਸਤਰ ਕਿਓਂ  ਚੁਕੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸੇਵਕਾਂ, ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ  ਖਾਲਸਾ  ਨੂ ਵੀ  ਸ਼ਸਤਰ ਚੁਕਣ ਦਾ  ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ? ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਉਤੇ, ਇਸ ਦੀ ਤਾਕਤ ਤੋਂ ਦਸ ਗੁਣਾ ਤੋਂ ਵੀ ਵਧ ਫੌਜ਼ ਲੈ ਕੇ ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ  ਨੂ ਖਤਮ ਕਰਣ ਅਤੇ ਖਾਲਸੇ ਦਾ ਨਾ  -ਨਿਸ਼ਾਨ  ਮਿਟਾਓਣ   ਲਈ ਧਾੜਵੀ  ਉਸਦੇ ਘਰ ਤੇ ਹੱਲਾ  ਬੋਲ ਦੇਣ ਤੇ ਫਿਰ  ਓਹ ਕ਼ੀ ਕਰਦਾ ? ਉਸ ਬਹਾਦਰ  ਸ਼ੂਰ ਵੀਰ ਯੋਧਾ ਨੇ ਸ਼ਸਤਰ ਵਿਦਿਆ  ਦੇ ਓਹ ਜੌਹਰ ਵਿਖਾਏ  ਕਿ  ਇਕ ਵੀ ਜੰਗ ਓਹ ਨਹੀ ਹਾਰਿਆ  ਜਦਕਿ  ਹਰ ਇਕ ਜੰਗ ਉਸ ਤੇ ਥੋਪੀ ਗਈ—ਆਪਣੇ ਆਪ ਉਸਨੇ ਕਿਸੇ  ਨੂ ਜੰਗ ਲਈ ਨਹੀਂ ਉਕਸਾਇਆ, ਉਸ ਨੇ ਕੋਈ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ  ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ , ਕੋਈ ਫੌਜ਼ ਖੜੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ , ਕਿਸੇ ਜੰਗ ਨੂ ਜਿਤ ਕੇ ਧਾੜਵਿਆਂ   ਦਾ ਪਿਛਾ   ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ , ਕਿਸੇ  ਸ਼ਹਿਰ  ਨੂ ਤਬਾਹ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ , ਨਾ ਕਿਸੇ  ਨੂ ਜ਼ਬਰੀ ਚੁਕਿਆ , ਨਾ ਕਿਸੇ  ਨੂ ਜ਼ਬਰੀ ਸਿੰਘ  ਸਾਜਿਆ  ? ਪਰ ਉਸਨੇ ਧਰਮ ਦੀ ਰਖਿਆ ਲਈ ਤਲਵਾਰ ਚੁਕੀ  ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ  ਵਾਰ ਕੇ ਵੀ ਰੱਬ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰਾਨਾ  ਅਦਾ ਕੀਤਾ  ! ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ  ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਲੜਾਈ  ਵਿਚ  ਭੀ ਕਿਸੇ  ਵੀ ਮੰਦਰ ਜਾਂ ਮਸੀਤ  ਦੀ  ਇਕ ਭੀ ਇੱਟ ਨੂ ਨਹੀਂ ਹਿਲਾਇਆ   ਗਿਆ  ਤੇ ਫਤਿਹ  ਦੇ ਡੰਕਿਆਂ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਇਕ ਭੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜਾਂ ਹਿੰਦੂ ਨੂ ਸਿਖ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ, ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਲੜਾਈਆਂ ਦੀ ਅਤੇ ਯੁਧਾਂ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਹੀ ਧਾਰਮਿਕ ਜਜ੍ਬਾ ਅਤੇ ਆਤਮਿਕ ਉੰਨਤੀ ਸੀ ! ਇਸ ਲਈ ਇੰਨਾ ਤੇਗ ਦੇ ਧਨੀ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਸਿਪਾਹਿਆਨਾ ਪਾਲਿਸੀ ਨੂ ਕੋਈ ਫਿਰਕੂ ਜਾਂ ਰਾਜਸੀ ਰੰਗਤ ਦੇਣੀ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਭੁਲ ਹੋਵੇਗੀ ! ਧਰਮ ਦੀ ਰਖਿਆ ਤੇ ਧੂਰਤਾਂ ਨੂ ਦੰਡ ਦੇਣਾ — ਇਸ ਖਾਤਿਰ ਤਲਵਾਰ ਚੁਕਣੀ ਅਤੇ ਧਰਮ ਯੁਧ ਦੇ ਚਾਓ ਨੂ ਓਹਨਾ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ, ਆਪਣਾ ਇਸ ਧਰਤੀ ਤੇ ਆਓਣ ਦਾ ਮੰਤਵ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ !

ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਨੂੰ ਸਮੂਹਿਕ ਸਿੱਖ ਪਛਾਣ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸੰਗਤ ਸਿੰਘ (1995) ਵਰਗੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ‘ਸੱਚੇ ਸਿੱਖ’ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਏ ਦਿਸ਼ਾ-ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਭਟਕਣਾ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ। ਸਗੋਂ ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਫਲਸਫੇ (ਸਿੰਘ, ਸੰਗਤ: 1995: 65) ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਸਿਰੇ ਚੜ੍ਹਾਇਆ।

ਸੰਗਤ ਸਿੰਘ (1995) ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਦਿ ਸਿੱਖਸ ਇਨ ਹਿਸਟਰੀ’ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹੀ ‘ਅੰਦਰੂਨੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼’ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਲਿਆਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦੁਆਰਾ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਅਭਿਆਸ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ।

ਮੈਕਲਿਓਡ (1989) ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਕਲਪਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਦਲੀਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਾਨਕ ਦੀ ‘ਅੰਦਰੂਨੀ’ ਧਾਰਮਿਕ ਪਛਾਣ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ‘ਬਾਹਰੀ’ ਸਰੂਪ ਵੱਲ ‘ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਛੋੜਾ’ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ, ਨਾਨਕ ਦੇ ‘ਸ਼ਾਂਤੀਵਾਦ’ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ‘ਖਾੜਕੂਵਾਦ’ ਅਤੇ ‘ਹਿੰਸਾ’ ਵਿਚ ਇਕ ਸਪਸ਼ਟ ‘ਅੰਤਰ’ ਹੈ।

ਹਾਲਾਂਕਿ, ਨਾਨਕ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਬਾਰੇ ਮੈਕਲਿਓਡ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਉਲਟ ਹੈ, ਇਹ ਵੀ ਸਮੱਸਿਆ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਲਈ ਖਾਲਸਾ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਪਛਾਣਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਇੱਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਉਪਾਅ ਸੀ। ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ (1999) ਅਨੁਸਾਰ ‘ਪੰਜਾਂ ਨੂੰ ਰੱਬੀ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਬਾਣੀ (‘ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਥਨ’) ਅਤੇ ਬਾਣੇ (‘ਖਾਲਸਾ ਪਹਿਰਾਵੇ’) ਵਿਚਕਾਰ ਸਿੱਧਾ ਸਬੰਧ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਅਰਦਾਸ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਦਸਤਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ (ਮਰਦ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ) ਪਹਿਨਣਾ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਕਿ ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ ਪਹਿਨੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਸ਼ੁੱਧ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦਿਨ ਦੇ ਪਰਤਾਵੇ ਨਾਲ ਲੜਨ ਲਈ ਕਮਰ ਕੱਸਦੇ ਹਨ’ (ਸਿੰਘ, ਪੀ: 1999: 155)।

[ਇਥੇ ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ ਸਿਰਫ ਮਰਦਾਂ ਲਈ ਹੀ ਇਹ ਪੰਜ ਸੰਕੇਤ ਜਾਂ ਪਛਾਣਾਂ ਜਰੂਰੀ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜੇ ਕੋਈ ਤੀਵੀਂ ਵੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਲਈ ਵੀ ਇਹ ਪੰਜ ਕਕਾਰ ਧਾਰਨ ਕਰਨੇ ਜਰੂਰੀ ਨੇ!]

ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪੱਖਪਾਤ ਅਤੇ ਵਿਤਕਰੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਹੈ।

ਇਹਨਾਂ ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਮਜਬੂਰ ਜਰੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਹੋਰਨਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਤੇ ਲਿਖੇ ਹਰ ਸਰੋਤ ਨੂੰ ਵਾਚਿਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਸਤੇ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਜਿਸ ਨਾਲ ਭਵਿੱਖ ਕੋਈ ਦੂਜਾ ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ ਜਾਂ ਮੈਕਲੋਡ ਜਿਹੇ ਕਿੰਤੂ ਪ੍ਰੰਤੂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਤੇ ਉਂਗਲੀ ਨਾ ਚੁੱਕ ਸਕਣ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਵਿਲੱਖਣ ਪਛਾਣਾਂ ਤੇ ਕੋਈ ਸੁਆਲ ਚੁੱਕ ਸਕੇ! ਇਸ ਨੂੰ ਮੁਖ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਹੀ, ਅਸੀਂ ਹਰ ਵੈਬਸਾਈਟ, ਹਰ ਗਰੰਥ, ਹਰ ਹੁਕਮਨਾਮੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀਨ ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਲਿਖਤਾਂ ਨੂੰ ਲੱਭ ਕੇ ਇਸ ਲੇਖ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਇਸ ਉਪਰੰਤ ਗੁਰੂ ਵੱਲੋਂ ਬਖਸ਼ੀ ਉਸ ਸਮਰਥਾ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਤੋੜਵਾਂ ਜੁਆਬ ਦੇਣ ਦੇ ਕਾਬਿਲ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਗਿਆਨ, ਬੁੱਧ ਅਤੇ ਬਲ ਦਾ ਦਾਤਾ ਵੀ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਆਪ ਹੈ ਤੇ ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਵਿਚ ਪੂਰਨ ਨਿਸ਼ਚਾ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ, ਆਪਣੀ ਸਮਰਥਾ ਮੁਤਾਬਿਕ ਘੋਖ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਇਹ ਸਾਬਿਤ ਕਰ ਦੇਵਾਂਗੇ ਕਿ ਪੰਜ ਕਕਾਰ, ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਹੀ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ! ਇਹ ਕੋਈ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਉਪਰਾਲਾ ਨਹੀਂ ਹੈ !

ਪ੍ਰੋ. ਲਾਲ ਸਿੰਘ (2009) ਦਲੀਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕੇਂਦਰੀ ਸਿੱਖ ਪਾਠ- ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਇਸ ਤੱਥ ਤੋਂ ਹੋਰ ਵੀ ਬਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ, ਹਿੰਦੂਆਂ, ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ, ਖੱਤਰੀਆਂ ਅਤੇ ਅਛੂਤਾਂ ਦੀ ਲਿਖਤ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ।

ਹੁਣ ਇਸ ਮੂਰਖ ਆਲੋਚਕ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕੀ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ ਜਿਸ ਨੂੰ  ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਕਿ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦੀ ਲਿਖਤੀ ਸਬੂਤ ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ੧੬੯੯ ਵਿਚ ਹੋਈ ਅਤੇ ਗਰੰਥ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ੧੬੦੪ ਵਿਚ! ਇਸ ਗਰੰਥ ਨੂੰ ਵੀ ਗੁਰਿਆਈ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ, ਜੇ ਗੁਰਿਆਈ ਵੀ ਮਿਲੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਗਰੰਥ ਨੂੰ ਜਿਸ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ! ਇਹ ਪੁਰਾਣਾ ਗਰੰਥ ਕਰਤਾਰਪੁਰ, ਜਲੰਧਰ ਵਿਚ ਧੀਰ ਮੱਲੀਆਂ ਦੇ ਵਾਰਸਾਂ ਕੋਲ ਹੈ ਜੋ ਓਹਨਾ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਪਰ ਹੰਕਾਰ ਵਿਚ ਤਾਣੇ ਭਰੇ ਬੋਲ, ਬੋਲੇ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਗੁਰੂ ਹੈਂ ਤਾਂ ਆਪ ਲਿਖ ਲੈ! ਇਸ ਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਅੱਜ ਦੇ ੧੪੩੦ ਅੰਗ ਦੇ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਬੋਲ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤੋਂ ਲਿਖਵਾਇਆ ਸੀ ਜਿਸ ਦੇ ਓਹਨਾ ੯੭੦ ਅੰਗ ਦੀ ਲਿਖਤ ਵਿਚ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਜੋ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ!

ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ, ਹਿੰਦੂਆਂ, ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ, ਖੱਤਰੀਆਂ ਅਤੇ ਅਛੂਤਾਂ ਦੀ ਲਿਖਤ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ।

ਹੁਣ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਜਦ ਇਹ ਸਮਝ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ੧੫ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਮੁਸਲਮਾਨ, ਅਛੂਤ, ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਅਤੇ ਖਤ੍ਰੀ ਆਦਿਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ, ਓਹਨਾ ਦੇ ਕਿਸੇ ਬਾਹਰੀ ਸ਼ਰੀਰਿਕ ਚਿਹਨ ਜਾਂ ਪਹਿਰਾਵੇ, ਓਹਨਾ ਦੇ ਕੁਲ, ਜਾਤ ਜਾਂ ਕਾਰ-ਵਿਹਾਰ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਓਹਨਾ ਦੀ ਇਕ ਰੱਬ ਪ੍ਰਤੀ ਸੋਚ ਜੋ ਸਰਬ ਬਿਆਪਕ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤ ਜਿਸਨੂੰ ਮੂਲ ਮੰਤਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਸੀ, ਉਸ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਭਗਤਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਰਾਬਰ ਬਿਠਾ ਕੇ ਸਨਮਾਨ ਦਿੱਤਾ! ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤ ਵਿਚ ਕੋਈ ਭੇਦਭਾਵ ਜਾਂ ਵਿਤਕਰਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਹਰ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ! ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਜਿਆਦਾਤਰ ਭਗਤ ਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਤੋਂ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਜਾਂ ਸਮਕਾਲੀਨ ਹੋਏ ਨੇ!

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਕੇਸਾਂ ਜਾਂ ਪੰਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਦੇ ਰੱਖ-ਰਖਾਵ ਦਾ ਕੋਈ ਪਾਠ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਤਿੰਨ ਹਵਾਲੇ ਦਿੰਦਾ ਹੈ

‘ਕੇਸ’ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦੇਣ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਆਲੋਚਨਾਵਾਂ:

***’ਇਕ ਜਟਾ ਬਿਕਤ ਬਿਕਰਾਲ ਖੁੱਲ ਘਰ ਖੋਵੀ’

ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਵਾਲਾਂ ਦੇ ਕੱਟੇ ਹੋਏ, ਗਲੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਵਿਗੜੇ ਹੋਏ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। (ਨਾਨਕ: ਗੁ.ਗ੍ਰੰ. 476)

***’ਬਾਂਕੇ ਬਲ ਪਗ ਸਿਰਿ ਡੇਰੀ॥ ਇਹ ਤਨ ਹੋਇਗੋ ਭਸਮ ਕੀ ਢੇਰੀ’

ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਵਾਲ ਸੋਹਣਾ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਸਟਾਈਲਿਸ਼ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸਰੀਰ ਸੁਆਹ ਦੇ ਢੇਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। (ਰਵਿਦਾਸ: ਗੁ.ਗ੍ਰੰ. 659)

***’ਕਬੀਰਾ ਪ੍ਰੀਤ ਇਕੁ ਕੇ-ਐ ਦੁਬਧਾ ਜਾ-ਏ, ਭਾਵੈ ਲਾਂਬੇ ਕੇਸ਼ ਕਰਿ ਭਾਵੈ ਘਰੜ ਮੁਢਾ-ਏ’

***ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਦਵੈਤ-ਭਾਵ ਅਤੇ ਬੇਗਾਨਗੀ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਦੇ ਲੰਬੇ ਵਾਲ ਹੋਣ ਜਾਂ ਗੰਜੇ ਸਿਰ। (ਕਬੀਰ: ਗੁ.ਗ੍ਰੰ. 1365)

ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ‘ਖਾਲਸਾ’ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਅਰਥ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹਮਲਾਵਰ ਸਾਮਰਾਜੀ ਨੀਤੀਆਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ‘ਖਾਲਸਾ’ ਸ਼ਬਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਹੋ ਗਿਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖੰਡੇ ਦੀ ਪਾਹੁਲ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ। ਫਿਰ ਵੀ, ਪ੍ਰੋ. ਲਾਲ ਸਿੰਘ (2009) ਦਲੀਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਪਰੋਕਤ ਹਵਾਲੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ ਬਾਹਰੀ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦਾਅਵੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੋ. ਲਾਲ ਸਿੰਘ (2009) ਅਤੇ ਠਾਕਰ (2005) ਭਾਈ ਨੰਦ ਲਾਲ (1633-1713) ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਂ ਕਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ; ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਅਜ ਵੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇੱਕ ਖਾਸਮਖਾਸ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

ਭਾਈ ਨੰਦ ਲਾਲ (1633-1713) ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਂ ਕਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ; ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇੱਕ ਖਾਸਮਖਾਸ ਅਤੇ ਪਿਆਰਾ ਬੰਦਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

ਭਾਈ ਨੰਦ ਲਾਲ ਨੇ ਪੰਜ ਕਕਾਰ ਧਾਰਨ ਕਰਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ? ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ! ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੀ ਦਾਤ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ! ਜਿਸ ਨੇ ਮੰਗੀ, ਉਸਤੇ ਕਿਰਪਾ ਕੀਤੀ! ਪਰ ਹਰ ਸਿੱਖ ਲਈ ਇਹ ਜਰੂਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੀ ਦਾਤ ਲਵੇ, ਰਹਿਤ ਰੱਖੇ ਅਤੇ ਪੰਜ ਬਾਣੀਆ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਨਾਲ ਨਿਤਨੇਮ ਕਰੇ, ਇਸ ਨਾਲ ਪੰਜ ਕਕਾਰ ਵੀ ਜਰੂਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਜਿਸਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਾਈ ਨੰਦ ਲਾਲ ਨੇ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਭਾਂਵੇ ਉਸਨੇ ਖੁਦ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੀ ਦਾਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਈ! ਇਸ ਦੀ ਵਜਹ ਇਹ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਕਿ ਨੰਦ ਲਾਲ ਜੀ ਨੂੰ ਔਰੰਗਜੇਬ ਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਤਜ਼ਵੀਜ਼ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਜਿਸ ਤੋਂ ਡਰ ਕੇ ਉਹ ਭੱਜ ਕੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਥੇ ਉਹ ਆਪਣਾ ਧਰਮ ਮਹਿਫ਼ੂਜ਼ (ਸੁਰੱਖਿਅਤ) ਸਮਝ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਹੁਣ ਉਸਨੂੰ ਧਰਮ ਬਦਲਣ ਲਈ ਆਖਦੇ ਤਾ ਗੁਰੂ ਵਿਚ ਅਤੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਵਿਚ ਕੀ ਫਰਕ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ? ਇਸ ਲਈ ਨੰਦ ਲਾਲ ਜੀ ਤੇ ਕੋਈ ਦਬਾਓ ਨਹੀਂ ਸੀ! ਓਹਨਾ ਨੇ ਭਾਂਵੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਨਹੀਂ ਛਕਿਆ ਪਰ ਇਹ ਲਿਖਤ ਕਰ ਗੁਰੂ ਦਾ ਆਸ਼ੇ ਜਾਹਿਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਵੱਲੋਂ ਇਹਨਾਂ ਪੰਜਾਂ ਕਕਾਰਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖ ਲਈ ਲਈ ਕਿਸੇ ਮੁਆਫੀ ਦੀ ਕੋਈ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਨਹੀਂ!

ਸਿੱਖ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ੧੬੯੯ ਵਿੱਚ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਰਹਿਤ (ਆਚਾਰ ਰਹਿਤ) ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਹਿਤ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਾਰੇ ਅਰੰਭਕ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜ ਕੱਕਾਰ ਜਾਂ ‘ਪੰਜ ਕੱਕਾਰਾਂ’ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਪੰਜ ਸਰੀਰਿਕ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। (ਪੂਰੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੌਰਾਨ ਸਿਰ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਲੰਬਾ ਕੱਪੜਾ ਅਕਸਰ ਸ਼ੈਲੀ, ਆਕਾਰ ਅਤੇ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮਰਦ ਪਵਿੱਤਰਤਾ, ਸਤਿਕਾਰ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਪਗੜੀ ਪਹਿਨਦੇ ਸਨਦਸਤਾਰ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਵਾਧੂ ਮਹੱਤਵ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਸਿਰ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਤਕਨੀਕੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦਸਤਾਰ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਪਛਾਣ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਬਣ ਗਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਕੇਸਾਂ ਨੂੰ ਢੱਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ।) ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪਗੜੀ ਪਹਿਨਣ ਦੀ ਵੀ ਲੋੜ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਗੜੀ ਜਾਂ ਦਸਤਾਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਪਛਾਣ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਇਸ ਲਈ, ਇਹ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸੰਮੇਲਨ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਬਦਲਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਭਾਗ ਮੌਜੂਦਾ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਮੀਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ‘ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ’ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮੂਲ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦੇ ਨੇ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁਖ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਅਸੀਂ ਹਰ ਸਬੂਤ ਪੇਸ਼ ਕਰਾਂਗੇ ਕਿ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸੰਮੇਲਨ ਕੋਈ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ ਜਾਂ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕਰਣ ਜਾਂ ਕੋਈ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ ਦੇਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ! ਇਹ ਪੰਜ ਕਕਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਸੀ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਤੱਥਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਪੱਖ ਵਿਚ ਅੱਗੇ ਸਬੂਤ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣਗੇ! ਅਜੇ ਇਹ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਣਾ ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਆਲੋਚਕ ਸਾਰੇ ਪੰਜ ਕਕਾਰ ਰੱਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਕੰਘੇ ਅਤੇ ਕੜੇ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਨਿਤਰੇ ਨੇ ਭਾਂਵੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਨੂੰ ਕੇਸ਼ਾਂ ਉਤੇ ਵੀ ਇਤਰਾਜ਼ ਹੈ! ਇਹ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਕਿ ਜਦ ਇਹ ਖੁਦ ਕੇਸ਼ ਨਾ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋਣ ਜਾਂ ਕੰਘੇ ਅਤੇ ਕੜੇ ਨੂੰ ਪਹਿਨਣਾ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੰਦਿਸ਼ ਲਗਦਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਵਿਰੋਧ ਵੀ ਉਸ ਪਛਾਣ ਦਾ ਹੀ ਕਰਣਗੇ ਅਤੇ ਲਾਈ-ਲੱਗ, ਮੂਰਖ ਪਰਵਰਤੀ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਹਾਮੀ ਭਰਨਗੇ ਜਦਕਿ ਸਾਡੇ ਜਿਹੇ ਖੋਜੀ ਸਿੱਖ, ਤੁਹਾਡੇ ਮੂਹਰੇ ਸੱਚਾਈ ਰੱਖ ਦੇਣਗੇ! ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਬਣ ਜਾਏਗੀ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਇਹ ਲਿਖਤ ਇਕ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕਾ (Guidelines) ਦਾ ਕੰਮ ਕਰੇਗੀ!

ਮਨਸੁਖਾਨੀ (1989) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜ ਬਾਹਰੀ ਪਛਾਣਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਹਵਾਲਾ ਇੱਕ ਖਾਸ ਹੁਕਮਨਾਮੇ (ਕਮਾਂਡ ਦੇ ਪੱਤਰ) ਵਿੱਚ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ! ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਸੰਗਤ ਸੱਦ ਕੇ, ੨੯ ਮਾਰਚ ੧੬੯੯ ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ!

Sarbat sangat Kabul Guru rakhe ga

Tusa ute asadee bahut khusi hai

Tusi Khande Da Amrit Panja to lena

Kes rakhne…ih asadee, mohur hai;

Kachh, Kirpan da visah nahee karna

Sarab loh da kara hath rakhna

Dono vakat kesa dee palna karna

Sarbat sangat abhakhia da kutha

Khave naheen, Tamakoo na vartana

Bhadni tatha kanya-maran-vale so mel na rakhe

Meene, Massandei, Ramraiye ki sangat na baiso

Gurbani parhni…Waheguru, Waheguru japna

Guru kee rahat rakhnee

Sarbat sangat oopar meri khushi hai.

Patshahi Dasvi, Jeth 26, Samat 1756

ਮਨਸੁਖਾਣੀ GS 1989: 176-177) ਇਸ ਹੁਕਮਨਾਮੇ ਦੀ ਤਰੀਖ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਅਪ੍ਰੈਲ ੧੬੯੯ ਵਿਚ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਤੋਂ ਬਾਦ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ! ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਕੁਝ ਬਾਹਰੀ ਵਸਤੂਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸ਼ਾਰਟਸ, ਤਲਵਾਰ, ਕੱਟੇ ਹੋਏ ਵਾਲ, ਅਤੇ ਕੜਾ ਰੱਖਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕੰਘਾ ਸੂਚੀਬੱਧ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਵਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਘੀ ਕਰਣ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਇਹ ਨੋਟ ਕਰਨਾ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪਾਠ ਬਾਹਰੀ ਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜ ਕੱਕਾਰਾਂ ਜਾਂ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ (1999) ਅਤੇ ਮੈਕਲਿਓਡ (2003) ਦੋ ਆਧਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਇਸ ਹੁਕਮਨਾਮੇ ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ‘ਤੇ ਸਵਾਲ ਉਠਾਉਂਦੇ ਹਨ  

ਹੁਣ ਕੇਸ ਕਕਾਰ ਵਜੋਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਨੇ ਤਾਂ ਕੰਘਾ ਵੀ ਸਫਾਈ ਵਾਸਤੇ ਬਹੁਤ ਜਰੂਰੀ ਹੈ, ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਕਿ ਕੰਘਾ, ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ? ਪੀਰ ਬੁੱਧੂ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਭੰਗਾਣੀ ਦੀ ਜੰਗ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ੪ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ੭੦੦ ਮੁਰੀਦ ਸ਼ਾਹਿਦ ਮਰਵਾਏ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਪਾਉਂਟਾ ਗਏ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਆਪਣੇ ਕੇਸਾਂ ਵਿਚ ਕੰਘਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ! ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਪੀਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਜੰਗ ਵਿਚ ਜਿੱਤ ਤੇ ਕੁਝ ਮੰਗਣ ਲਾਇ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ, ਓਹਨਾ ਦੇ ਕੇਸਾਂ ਸਮੇਤ ਜੋ ਟੁੱਟ ਕੇ ਕੰਘੇ ਵਿਚ ਫਸੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ! ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਦੁਨਿਆਵੀ ਵਸਤ ਮੰਗ ਸਕਦੇ ਸੀ ਪਰ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਕੇਸਾਂ ਅਤੇ ਕੰਘੇ ਵਿਚ ਜੋ ਵਿਖਾਈ ਦਿੱਤਾ ਉਹ ਅੱਜ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦਾ! ਇਹ ਸਾਖੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਕੰਘੇ ਅਤੇ ਕੇਸਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਪਲਣਾ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਦੱਸਦੀ ਹੈ!

  1. ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਹੁਕਮ-ਨਾਮਾ ਭਾਵ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਬਾਦ ਦੀ ਤਾਰੀਖ਼ ਵਿੱਚ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਹੱਥ ਲਿਖਤ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਦੀ ਮੋਹਰ ਦੀ ਘਾਟ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਹੁਕਮ-ਨਾਮਾ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ (1967) ਦੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਹੁਕਮ-ਨਾਮਿਆਂ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਇਕ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਹੋਏ ਨੇ ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਕੋਈ ਅਥਾਰਿਟੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਕਰ ਓਹਨਾ ਦੇ ਕੋਲ ਇਸ ਹੁਕਮਨਾਮੇ ਦੀ ਕਾਪੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤਾਂ ਇਹ ਹੁਕਮਨਾਮੇ ਨੂੰ ਹੀ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ? ਇਸ ਦੀ ਕੋਈ ਵੀ ਵਜਹਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ! ਪਰ ਕਾਬਲ ਦੀ ਸੰਗਤ ਨੂੰ ਲਿਖੇ ਇਸ ਹੁਕਮਨਾਮੇ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਇਸ ਤਰਕ ਤੇ ਖਾਰਿਜ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਜਦਕਿ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਸਬੂਤ ਮੌਜੂਦ ਹੋਣ?

  • ਦੂਜਾ, ਕਿ ਹੁਕਮਨਾਮਾ ਜਾਲੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ  ਉਲਟ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ, ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕੋਈ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਪਾਠ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਦੀ ਹਿਦਾਇਤ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪੰਜ ਹਥਿਆਰ ਰੱਖੋ, ਉਹ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹੁਕਮਨਾਮਾ 1759 (1702 ਈ.) ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜ ਹਥਿਆਰ ਪਹਿਨਣ ਦੀ ਹਦਾਇਤ ਕਰਦਾ ਹੈ: ‘ਪੰਜ ਸ਼ਸਤਰ ਪਹਿਨ ਕੇ ਗੁਰੂ ਅੱਗੇ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਵੋ’ (ਹਥਿਆਰ ਪੰਜਾ ਬੰਨੇ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਅਵਾਨਾ) ਹੁਕਮ-ਨਾਮਾ (1702 ਈ.) ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ: 1967: 179 ਵਿੱਚ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

: ‘ਪੰਜ ਸ਼ਸਤਰ ਪਹਿਨ ਕੇ ਗੁਰੂ ਅੱਗੇ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਵੋ’ (ਹਥਿਆਰ ਪੰਜਾ ਬੰਨੇ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਅਵਾਨਾ) ਹੁਕਮ-ਨਾਮਾ (1702 ਈ.) ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ: 1967: 179 ਵਿੱਚ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ

ਇਥੇ ਇਹ ਆਲੋਚਕ ਸਿਰਫ ਇਸ ਹੁਕਮਨਾਮੇ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਕਾਬਲ ਦੀ ਸੰਗਤ ਨੂੰ ਲਿਖੇ ਹੁਕਮਨਾਮੇ ਨੂੰ ਜਾਲੀ ਦੱਸ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿਓਂਕਿ ਇਸ ਹੁਕਮ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜ ਹਥਿਆਰ ਪਹਿਨ ਕੇ ਓਹਨਾ ਦੇ ਸਨਮੁਖ ਆਉਣ! ਹੁਣ ਕੀ ਇਹ ਹੁਕਮ ਅਲੱਗ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੋਣਾ ਕਿ ਸਿੰਘ ਸ਼ਸਤਰਧਾਰੀ hon, ਪੰਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਧਾਰਨ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਸਨਮੁਖ ਆਉਣ ਜਿਸ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਮਿਲਦੀ ਸੀ ਪਾਰ ਇਸ ਹੁਕਮ ਕਰਕੇ ਕਾਬਲ ਦੀ ਸੰਗਤ ਨੂੰ ਲਿਖੇ ਹੁਕਮਨਾਮੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਿਓਂ?

ਸਿਰਫ ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਿ ਇਸ ਹੁਕਮਨਾਮੇ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਹੱਥ ਲਿਖਤ ਸ਼ੈਲੀ ਦੂਜੇ ਹੁਕਮਨਾਮੇ ਨਾਲ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੀ? ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕਿੰਨੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਲਿਖਤ ਸ਼ੈਲੀ ਜਾਣਦੇ ਸੀ, ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੇ ਕਦੀ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ? ਲਿਖਤ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਫਰਕ ਆ ਸਕਦਾ ਪਰ ਇਹ ਤਰਕ ਦੇਣਾ ਕਿ ‘ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕੋਈ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਪਾਠ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਦੀ ਹਿਦਾਇਤ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ‘ ਹੋਰ ਵੀ ਹਾਸੋ-ਹੀਣਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ!

ਫੌਜਾ ਸਿੰਘ (1971) ਆਪਣੇ ਲੇਖ ਸਿਰਲੇਖ ਵਿੱਚ, ਖਾਲਸਾ ਰਾਸ਼ਟਰਮੰਡਲ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ – ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਹਿਲੂ ਵੀ ਇਸ ਥੀਸਿਸ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜ ਹਥਿਆਰ ਰੱਖਣ ਦੀ ਹਿਦਾਇਤ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ  ਦੇ ਉਲਟ। ਉਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜ ਹਥਿਆਰ ਰੱਖਣ ਦੀ ਹਿਦਾਇਤ ਉਹਨਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸੀ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ 1675 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਛੁਪਾਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ, ਫੌਜਾ ਸਿੰਘ (1971) ਦਲੀਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜ ਹਥਿਆਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਮੂਲ ਹਿਦਾਇਤ ਵਿੱਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਸਨ। ਪੰਜ ਹਥਿਆਰ ਪਹਿਨਣ ਲਈ!  ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਮੂਲ ਹਦਾਇਤ ਵਿੱਚ ਕਿਰਪਾਨ ਅਤੇ ਕੜਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਤਿੰਨ ਵਸਤੂਆਂ (ਕੇਸ, ਕੰਘਾ ਅਤੇ ਕੱਛ) ਨੂੰ ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਂ ਦੇ ਸੰਮੇਲਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ (1999) ਦਲੀਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੰਜ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਜਾਂ ਪੰਜ ਹਥਿਆਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1699 ਵਿਚ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜ ਹਥਿਆਰ ਰੱਖਣ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ (ਜਿਸ ਵਿਚ ਤਲਵਾਰ, ਡਿਸਕ, ਤੀਰ, ਫਾਹੀ ਅਤੇ ਬੰਦੂਕ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ) ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ (1595-1644) (ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ: 1999 156)। ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਰਚਿਆ ਗਿਆ ਗੁਰ-ਬਿਲਾਸ (ਵੱਖ-ਵੱਖ ਗੁਰ- ਬਿਲਾਸ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਬੀਰ ਰਸ ਤੋਂ ਭਰਪੂਰ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਹੀ ਬਖਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ!) (‘ਗੁਰੂ ਦੀ ਸ਼ਾਨ’) ਸਾਹਿਤ ਵੀ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਬਾਹਰੀ ਹਵਾਲੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

ਤੀਜਾ ਭਟਵਾਹੀ ਪਰਗਨਾ ਥਾਨੇਸਰ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਕੀਆ ਸਾਖੀਆਂ ਭਾਟਵਹੀ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਕਿ ਭਟਵਾਹੀ 1790 ਈ: ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਲਿਖੇ ਗਏ ਸੀ!

ਇਕ ਲਿਖਤ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਭਾਈ ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਓਹਨਾ ਦੇ ਨਾਲ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਹਨਾ ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਗੜ੍ਹੀ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਪੱਗ ਵੱਟੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਇਹਨਾ ਦੀ ਲਿਖਤ ਜਿਆਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਲਿਖਤ ਦੀ ਫੋਟੋ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ!

ਬਾਬਾ ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਰਘਰੇਟਾ ਵਲੋ ਇਕ ਪਤ੍ਰਕਾ ਆਪਨੇ ਘਰਦੇ ਹੋਰ ਮੈਬਰਾ ਨੂੰ ਲਿਖੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀ ਸਾਰੇ ਅੰਨਦਪੁਰ ਸਹਿਬ ਆਓ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਅਮਿੰਤ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ।ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਸਿਖ ਅਮਿੰਤ ਛਕੇ ਇਸ ਲਈ ਸਭ ਨਾਨਕ ਨਾਮ ਲੇਵਾ ਸੰਗਤਾ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਆ ਜਾਓ । ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਮਿੰਤ ਦੀ ਵਿਧੀ ਵੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗੁਰੁ ਜੀ ਨੇ ਇਕ ਬਾਟੇ ਚ ਜਲ ਪਾ ਕੇ, ਜਪੁਜੀ, ਜਾਪ, ਸਵਯੇ, ਚੋਪਈ, ਅਨੰਦ ਜੀ ਦਾ ਜਾਪ ਕੀਤਾ ਇਹ ਅਮਿੰਤ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ ਇਸ ਕੱਟੇ ਹੋਏ ਸਿਰ ਗੁਰੁ ਜੀ ਨੇ ਜੋੜ ਕੇ ਇਸ ਦੀ ਸਕਤੀ ਵਿਖਾ ਦਿਤੀ ਹੈ । ਨੋਟ:- ਭਾਈ ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਅੰਮਿਤ ਲਿਖਿਆ ਖੰਡੇ ਦੀ ਪਾਹੁਲ ਨਹੀ। ਇਹ ਪਤ੍ਰਕਾ ਅੱਜ ਵੀ ਪਟਿਆਲਾ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਚ ਮਜੂਦ ਹੈ! ਇਸ ਦੀ ਇਕ ਪੇਜ ਦੀ ਕਾਪੀ ਅੱਗੇ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਅਮ੍ਰਿਤ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜੋ ਬਾਣੀਆਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਪੜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸੀ, ਓਹ ਲਿਖੀਆਂ ਨੇ !

        ‘ਸੈਨਾਪਤ’ ਤੋਂ ੪੦ ਕੁ ਸਾਲ ਬਾਦ ਸੰਮਤ ੧੮੦੧ ਬਿਕ੍ਰਮੀ (੧੭੪੪) ਈ: ਵਿਚਕਾਰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਸ਼ੋਭਾ ਦਾ ਹੀ ਸਹਾਰਾ ਲੈ ਕੇ, ਭਾਈ ਕੋਇਰ ਸਿੰਘ ਕਲਾਲ ਨੇ ਗੁਰ ਬਿਲਾਸ ਪਾ; ੧੦ ਗ੍ਰੰਥ ਰਚਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਪੰਜ ਪਛਾਣਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ:

ਦੋਹਰਾ: ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਮੇਲ ਗੁਰ ਸਬਦ ਸੋ, ਕਛੁ ਕੇਸਨ ਦੁਖ ਪ੍ਰੇਮ, ਕਰਦ ਰਾਖਨੀ ਪੰਚ ਏ ਤਜੈ ਨਾ ਕਬ ਹੀ ਪਿਆਰੁ॥

ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ [ਸ਼ਸਤਰ], ਗੁਰੂ ਦਾ ਸ਼ਬਦ (ਗੁਰ ਸ਼ਬਦ), ਕੱਛ (ਅੰਡਰਵੇਅਰ) ਅਤੇ ਕੇਸ (ਵਾਲ)। ਤਲਵਾਰ (ਕਰਦ) ਪਹਿਨਣ ਨਾਲ ਕੁੱਲ ਪੰਜ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਚੇਲੇ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਛੱਡਣਾ ਚਾਹੀਦਾ (ਤਰਾਂ. ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ: 1999: 162)।

ਪਾਠ ਵਿਚ ਕੱਛ, ਕੇਸ ਅਤੇ ਕਰਦ, ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਗੁਰ ਸ਼ਬਦ (ਗੁਰੂ ਦਾ ਸ਼ਬਦ) ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਬਾਦ ਵਿਚ ਪਾਠ ਵਿਚ ਕੰਘਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ।

ਸੰਮਤ ੧੮੦੧ ਬਿਕ੍ਰਮੀ (੧੭੪੪) ਈ: ਵਿਚਕਾਰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਸ਼ੋਭਾ ਦਾ ਹੀ ਸਹਾਰਾ ਲੈ ਕੇ , ਭਾਈ ਕੋਇਰ ਸਿੰਘ ਕਲਾਲ ਨੇ ਗੁਰ ਬਿਲਾਸ ਪਾ; ੧੦ ਗ੍ਰੰਥ ਰਚਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਵਿਚ ਸਾਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਆਲੋਚਕਾਂ ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮੈਕਲੋਡ ਵੱਲੋਂ ਕੰਘੇ ਤੇ ਜੋ ਸੁਆਲ ਖੜਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ੧੯ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਇਹ ਵੇਖ ਲੈਣ ਕਿ 1744 AD ਵਿਚ ਹੀ ਗੁਰ ਬਿਲਾਸ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਦਸਵੀਂ ਵਿਚ ਕੰਘੇ ਦਾ ਜਿਕਰ ਹੈ!

ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਆਈਟਮਾਂ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਵਜਹਾਂ ਕਰਕੇ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਸੰਪੂਰਨ ਪਾਠ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤੀਆਂ ਆਈਟਮਾਂ ਛੇ, ਅਤੇ ਦੂਜੀ, ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ ਆਈਟਮਾਂ ‘ਕਕੇ’ ਅੱਖਰ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ (ਮੈਕਲਿਓਡ: 2003)। ਇਸ ਲਈ, ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੁੱਢਲੇ ਹੁਕਮਨਾਮੇ ਅਤੇ ਗੁਰ-ਬਿਲਾਸ ਸਹਿਤ ਪੰਜਾਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀਆਂ ਦੇ ਸੰਮੇਲਨ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਰਹਿਤਨਾਮਿਆਂ ਦੇ ਆਗਮਨ ਨਾਲ ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤਬਦੀਲੀ ਆਈ ਹੈ। (ਆਚਾਰ ਸੰਹਿਤਾ ਮੈਨੂਅਲ) ਜੋ ਖਾਲਸਾ ਅਭਿਆਸਾਂ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਵਿਵਹਾਰ ‘ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੈ। ਉਹ ਇਸ ਗੱਲ ਦੇ ਵੱਡਮੁੱਲੇ ਸਬੂਤ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ ਅਗਲੇ ਅਧਿਆਇ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ।

ਇਸ ਚਰਚਾ ਲਈ ਇਹ ਨੋਟ ਕਰਨਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਢੁਕਵਾਂ ਮੁਢਲਾ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਪਾਠ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਸੋਭਾ (1711) ਸੈਨਾਪਤੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਾਠ ਵਿਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਹੁਕਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨ ਦੀ ਹਿਦਾਇਤ ਦਿੱਤੀ: (1) ਕੇਸਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਣੇ ਛੱਡ ਦਿਓ; (2) ਹਥਿਆਰ (ਹਥਿਆਰ) ਚੁੱਕਣਾ; ਅਤੇ (3) ਹੁਕਮ ਤਿਆਗ (ਸਿਗਰਟ ਤੰਬਾਕੂ) ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰੋ (ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ: 1999)। ਪਾਠ ਕੇਸਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਮਹੱਤਵ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਕਿਤੇ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਪੰਜਾਂ ਕੱਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸੰਮੇਲਨ ਦਾ ਕੋਈ ਹਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ।

ਇਥੇ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਸਰਸਾ ਨਦੀ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਇਕ ਵੱਡਾ ਬੇਸ਼ਕੀਮਤੀ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਰੁੜ ਗਿਆ ਸੀ! ਉਸ ਵਕ਼ਤ ਦੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਯਾਦਦਾਸ਼ਤ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਉਹ ਕਿਸੇ ਗੱਲ, ਕਥਾ ਜਾਨ ਪ੍ਰਸੰਗ ਜਾਨ ਕਵਿੱਤ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਕੰਠ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਸੀ ਅਤੇ ਇੰਜ ਇਹ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਇਕ ਪੀੜੀ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਪੀੜੀ ਵਿਚ ਤੁਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ! ਮੈਂ ਖੁਦ ਵੀ ਹਰਿਆਣੇ ਦੇ ਕਈ ਸੱਜਣਾ ਨੂੰ ਮਿਲੀਆਂ ਹਾਂ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਮਹਾਰਤ ਹਾਸਿਲ ਸੀ!

ਸਿਰਫ ਪੰਜਾਬ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਇਹ ਗੁਣ ਸਾਨੂੰ ਸਿੱਕਮ ਅਤੇ ਅਰੁਣਾਚਲ ਪਰਦੇਸ ਵਿਚ ਵੀ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਜਿਥੇ ਲੋਕਲ ਲਾਮਾ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਪਿਛਲੇ ੫੦੦ ਸਾਲ ਤੋਂ ਇੰਜ ਹੀ ਇਕ ਪੀੜੀ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਪੀੜੀ ਨੂੰ ਸੁਣਾ ਕੇ ਸਾਂਭੀ ਬੈਠੇ ਨੇ! ਅੱਜ ਇਹਨਾਂ ਦੂਰਗਾਮੀ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਦੀ ਜੋ ਵੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਲ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਹੀ!

ਦਸਮ ਗਰੰਥ ਦੀ ਬਾਣੀਆਂ ਵੀ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਓਹਨਾ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲੋਂ ਸੁਣ ਕੇ ਇਕ ਗਰੰਥ ਵਿਚ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਸੀ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਬਾਣੀਆਂ ਸੁਣ ਕੇ ਹੀ ਕੰਠ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸੀ!

ਸਵਰੂਪ ਸਿੰਘ ਕੌਸ਼ਿਸ਼ ਦੁਆਰਾ 1790 ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਗਈ ਬਾਦ ਦੀ ਲਿਖਤ ਗੁਰੂ ਕੀਆਂ ਸਾਖੀਆਂ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸੰਮੇਲਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਾਠ ਵਿੱਚ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਬਾਹਰੀ ਪਛਾਣਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਸਿੱਖਾਂਵੱਲੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਖਾਲਸਾ ਸਾਜਣ ਵੇਲੇ ਧਾਰਣ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ; ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਘਾ, ਕਰਦ, ਕੇਸਕੀ, ਕੜਾ ਅਤੇ ਕੱਛ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਹ ਲਿਖਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿਚ  ‘ਕਕੇ’ ਅੱਖਰ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਪੰਜ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਪੰਜ ਕੱਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਕੇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਕੇਸਕੀ (ਛੋਟੀ ਪੱਗ) ਅਤੇ ਕਿਰਪਾਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਕਰਦ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ (ਮਲਹੋਤਰਾ: 2009)

ਹਾਲਾਂਕਿ, ਮੈਕਲਿਓਡ (2003) ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਟੈਕਸਟ ਦੇ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਭਾਸ਼ਾ ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੋਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਆਧੁਨਿਕ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਕੀਆਂ ਸਾਖੀਆਂ ਪਾਠ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਬਦ ਹਨ ਜੋ ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ (ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ – ਇਹ ਦੂਜੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।) ਇਹ ਪਾਵਨ ਗਰੰਥ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪੰਜਾਂ ਕਕਾਰਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਹਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਬਾਹਰੀ ਪਛਾਣ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਨੁਸਖਿਆਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰ ‘ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੈ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ (1551-1636) ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਮੂਲ ਲਿਖਾਰੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, 1636 ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਵਾਰਾਂ, ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀ ਲਿਖਤ ਲਈ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਲਿਖਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ‘ਪੰਜ ਵਸਤਰਾਂ’ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਹੈ ਜਾਂ ਪੰਜ ਕਪੜੇ ਸਿੱਖ ਮਰਦਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਹਿਨੇ ਜਾਣੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ‘ਪੰਜ ਕੱਪੜਿਆਂ’ ਵਿੱਚ ਦਸਤਾਰ (ਪੱਗ), ਸਕਾਰਫ਼ (ਦੁਪੱਟਾ), ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਕਮੀਜ਼ (ਚੋਲੜਾ), ਕਮਰ-ਬੰਦ (ਪਟਾਕਾ) ਅਤੇ ਇੱਕ ਅੰਡਰਗਾਰਮੈਂਟ (ਕੱਛ) ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। (ਵਾਰਾਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ 2: 11.) ਹਾਲਾਂਕਿ, ਪਾਠ ਸਿੱਖ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਨੰਬਰ ਪੰਜ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਮਹੱਤਵ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਮੈਕਲਿਓਡ (2003) ਅਤੇ ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ (1999) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸਿੱਖ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਨੰਬਰ ਪੰਜ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਮੰਨ ਲਈ ਗਈ ਸੀ। ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ, ਆਪਣੇ ਜਪਜੀ (M1, ਜਪਜੀ, 34-37, AG, 7-8.) ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਪੰਜ ਖੰਡਾਂ (ਇਹ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ: ਫਰਜ਼ ਦਾ ਖੇਤਰ (ਧਰਮ ਖੰਡ), ਗਿਆਨ ਦਾ ਖੇਤਰ (ਗਿਆਨ ਖੰਡ), ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦਾ ਖੇਤਰ (ਸਰਮ ਖੰਡ), ਪੂਰਨਤਾ ਦਾ ਖੇਤਰ (ਕਰਮ ਖੰਡ), ਸੱਚ ਦਾ ਖੇਤਰ (ਸਚ ਖੰਡ) – ਦੇਖੋ ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ (1999)) ਜਾਂ ਪੰਜ ਖੇਤਰਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਸੀਂ ਪੰਜ ਵਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਨਿਰੰਤਰ ਹਵਾਲੇ ਲੱਭਦੇ ਹਾਂ: ਕਾਮ (ਕਾਮ), ਕ੍ਰੋਧ (ਕ੍ਰੋਧ), ਲੋਭ (ਲੋਭ), ਮੋਹ (ਮੋਹ) ਅਤੇ ਹੰਕਾਰ (ਹੰਕਾਰ)। ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ (1999) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ‘ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਪੰਚ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ 1699 ਦੀ ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਪੰਜ ਪਿਆਰਿਆਂ (ਪੰਜ ਪਿਆਰਿਆਂ) ਦੀ ਚੋਣ’ (ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ: 1999: 157) ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਹ ਬਿੰਦੂ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਸੰਕਲਨ ਦੌਰਾਨ ਮੁਢਲੀ ਸਿੱਖ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਨੰਬਰ ਪੰਜ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸਤਿਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗ੍ਰੰਥ ਨੂੰ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਸਵੀਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦਾ ਗ੍ਰੰਥ, (ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ ਦਾ ਗ੍ਰੰਥ) ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਪਰ ਹੁਣ ਇਸਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ (ਮੈਕਲਿਓਡ: 2003: 62) ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। (ਸਿੱਖ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਹੀਦ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਜੋ 1721 ਤੋਂ 1738 ਤੱਕ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਰਖਵਾਲੇ ਸਨ, ਨੇ ਖਰੜਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ: ਮੈਕਲਿਓਡ (2003) ਦੇਖੋ) ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਮੂਲ ਪਾਠ ਅਸਪਸ਼ਟ ਹਨ। ਪਰ ਇਹ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਲਿਖਿਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੈਕਲਿਓਡ (1995) ਦਲੀਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਕੇਵਲ ਅੰਸ਼ ਹੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਲਿਖੇ ਮੰਨੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ! (ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਵਿਦਰੋਹੀ ਪੱਤਰ 1705 ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਜ਼ਫਰ-ਨਾਮਾ (ਜਿੱਤ ਦਾ ਪੱਤਰ) ਅਤੇ ਅਕਾਲ ਉਸਤਤਿ (ਕਾਲ ਉਸਤਤਿ ਇੱਕ) ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਰੱਬ ਨੂੰ ਸਰਬ ਲੋਹ‘ (ਸਾਰਾ ਸਟੀਲ) ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਬ੍ਰਜਭਾਸ਼ਾ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀਆਂ ਬਾਕੀ ਸਮੱਗਰੀਆਂ ਜੋ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬੇਨਤੀ ਚੌਪਈ, ਚੰਡੀ ਚਰਿਤ੍ਰ, ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ, ਚਉਬੀਸ ਅਤਰ, ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਬੋਧ, ਹਿਕਾਯਤ, ਪਾਖਯਾਨ ਚਰਿਤ੍ਰ, ਸ਼ਸਤਰ ਨਾਮ-ਮਾਲਾ, ਅਤੇ ਦਾਸ ਸਵਯੇਸ ਦੇ ਕਈ ਭਾਗ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਜਿਸ ਦਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਤੋਂ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।)

ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਗ੍ਰੰਥ ਪੰਜਾਂ ਕਕਾਰਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮੂਲ ਦੇ ਕੁਝ ਸੰਦਰਭ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ, ਸ਼ਸਤਰ ਨਾਮ-ਮਾਲਾ ਸਿਰਲੇਖ ਵਾਲਾ ਭਾਗ ਕਿਰਪਾਨ (ਤਲਵਾਰ) ਦੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਸਰਬਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਹੋਣ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਵਰਣਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ (1999) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਕਿਰਪਾਨ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣ ਗਈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਕਿਰਪਾਨ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸੰਮੇਲਨ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਸਰਬ ਲੋਹ ਗ੍ਰੰਥ, (ਵੇਖੋ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਬਾਬਾ ਸੰਤਾ ਸਿੰਘ, ਸੰਪਾਦਕ, ਸੰਪੂਰਨ ਸਟੀਕ ਸ੍ਰੀ ਸਰਬ ਲੋਹ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ, ਭਾਗ ਤੀਜਾ (ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ: ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਪੰਥ ਅਕਾਲੀ ਬੁੱਢਾ ਦਲ, ਐੱਨ.), 496.) ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗ੍ਰੰਥ, ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਬੰਧਤ ਬਾਹਰੀ ਪਛਾਣਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ (1999) ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਲਿਖਤ ਸਿੱਖ (ਕੱਛ ਕੇ ਕਿਰਪਾਨੰ ਮੁਦ੍ਰਿਤ ਗੁਰ ਭਗਤਨ ਰਾਮਦਾਸ ਭਏ) ਦੇ ਤਿੰਨ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ‘ਲੱਛਣਾਂ’ (ਪਛਾਣਾਂ) ਵਜੋਂ ‘ਕੱਛ, ਕੇਸ ਅਤੇ ਕਿਰਪਾਨ’ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਤੀਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਕੱਛ ‘ਪੰਜ ਕਪੜਿਆਂ’ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਕੇਸ ਸਰੀਰਕ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਕਿਰਪਾਨ ‘ਪੰਜ ਹਥਿਆਰਾਂ’ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ (ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ: 1999: 160)। ਸਰਬ ਲੋਹ ਗ੍ਰੰਥ ਇਸ ਦਾਵੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਤਿੰਨ ਪਛਾਣਾਂ ਖਾਲਸਾ ਰਹਿਤ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਿੱਸਾ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਗ੍ਰੰਥ ਸਿਰਫ ਤਿੰਨ ਬਾਹਰੀ ਪਛਾਣਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਪੰਜ ਨੂੰ, ਕੜਾ ਅਤੇ ਕੰਘਾ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਹੋ ਕੇ।

ਮੈਲਕਮ (੧੮੧੨) ਅਤੇ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਜੀ (੧੮੪੩) ਨੇ ਆਪਣੀ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਸਰਬ ਲੋਹ ਦਾ ਕੜਾ ਪਾਉਂਦੇ ਸੀ!

ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਗੋਰਗ ਫੋਰਸਟਰ ਅਤੇ ਕਰਨਲ ਪੋਲਿਯਰ ਨੇ ਵੀ ੧੭੭੩ ਦੇ ਇਕ ਖਤ ਵਿਚ, ਹਿੰਦੂਆਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਨਾਨਕ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਲੰਮੇ ਕੇਸ, ਦਾਹੜੇ ਅਤੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਲੋਹੇ ਦਾ ਕੜਾ ਪਾਉਣਾ ਲਿਖਿਆ ਹੈ!

ਸੌ ਸਾਖੀ (1734) ਅਤੇ ਫੋਰਸਟਰ (1783) ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਕੜਾ ਪਹਿਨਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਲੋਕ ਦਲੀਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕੜਾ, ਸ਼ੁਰੂ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਸਿੱਖ ਪਛਾਣ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਸਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ ਕੁਝ ਹੋਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ ੧੯੮੯ ਅਤੇ ਮੈਕਲੋਡ ੨੦੦੩ ਵੱਲੋਂ ਇਤਰਾਜ਼ ਸਿਰਫ ਕੜੇ ਅਤੇ ਕੰਘੇ ਉਪਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ! ੧੭੦੮ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਸੱਚਖੰਡ ਗਮਨ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫਸਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲਿਖੇ ਪੱਤਰ (੧੭੭੬ ਅਤੇ ੧੭੮੩) ਵਿਚ ਜੋ ਓਹਨਾ ਨੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ, ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਸਿਖਾਂ ਵੱਲੋਂ ਹੱਥ ਵਿਚ ਕੜੇ ਪਾਉਣ ਦੇ ਸਬੂਤ ਮਿਲਦੇ ਨੇ!

ਫਿਰ ਵੀ, ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਇੱਕ ਮੁੱਢਲਾ ਸਰੋਤ ਹੈ ਜੋ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਅਕਸਰ ਆਪਣੇ ਇਸ ਦਾਵੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਤਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸੰਮੇਲਨ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਰੋਤ ਭਾਈ ਨੰਦ ਲਾਲ (1633-1713) ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਇੱਕ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੋਹਾ ਹੈ:

ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਦੋਹਰਾ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚੋਂ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਸੰਗਰੂਰ ਵਿੱਚ ਪਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ ਪਦਮ ਨੂੰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਡਾ: ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਸਰਬਲੋਹ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਹਾਜ਼ਰ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਗਰੰਥ ਵਿਚ ਵੇਖਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਾਂਗੇ ।

27 ਵੇਖੋ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਬਾਬਾ ਸੰਤਾ ਸਿੰਘ, ਸੰਪਾਦਕ, ਸੰਪੂਰਨ ਸਟੀਕ ਸ੍ਰੀ ਸਰਬ ਲੋਹ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ, ਭਾਗ ਤੀਜਾ (ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ: ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਪੰਥ ਅਕਾਲੀ ਬੁੱਢਾ ਦਲ, ਐੱਨ.), 496.

ਪੰਜ ਕਕਾਰ ਸਿੱਖ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ। ਇਹ ਪੰਜ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਹੁਦਿਆਂ ਵਾਲੇ ਹਨ, ਸਟੀਲ ਦੀ ਚੂੜੀ, ਵੱਡਾ ਚਾਕੂ, ਸ਼ਾਰਟਸ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕੰਘੀ; ਬਿਨਾਂ ਕੱਟੇ ਵਾਲਾਂ ਦੇ ਬਾਕੀ ਚਾਰ ਦੀ ਕੋਈ ਮਹੱਤਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।  (ਮੈਕਲਿਓਡ ਵਿੱਚ ਨੰਦ ​​ਲਾਲ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ: 2003: 204-205)

ਇਹ ਖਾਸ ਦੋਹਾ ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਮਹੱਤਵ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸੰਸਕਰਣ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਕਿਰਪਾਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਕਰਦ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰਦਾ ਹੈ। (ਕਰਦ ਕੋਈ ਵੱਖਰਾ ਹਥਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਕਰਦ ਨੂੰ ਜਲ ਵਿਚ ਫੇਰਿਆ, ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਇਹ ਆਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਦੋ ਧਾਰੀ ਤਲਵਾਰ ਜਾਂ ਖੰਡਾ ਫੇਰਿਆ ਗਿਆ! ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਖੰਡੇ ਨੂੰ ਹੀ ਕਰਦ ਕਿਹਾ ਗਿਆ)!

ਮੈਕਲਿਓਡ (1995) ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਦੋ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਦੋਹੇ ਨੂੰ ਨੰਦ ਲਾਲ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਨੰਦ ਲਾਲ ਖੁਦ ਖਾਲਸਾ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਮੈਂਬਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ‘ਸਿੰਘ’ ਉਪਨਾਮ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਸੰਭਵ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਦੋਹਰਾ ਲਿਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਜੇ ਉਹ ਖੁਦ ਪੰਜ ਕਕਾਰ ਨਾ ਪਹਿਨਦਾ। ਦੂਸਰਾ, ਇਹ ਖਾਸ ਦੋਹਾ ਨੰਦ ਲਾਲ ਦੀਆਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਫ਼ਾਰਸੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੋ ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸਨੂੰ ਬਾਅਦ ਦੀ ਮਿਤੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ, ਇੱਥੇ ਕੋਈ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਰੋਤ ਨਹੀਂ ਹਨ ਜੋ 1699 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸੰਮੇਲਨ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਦਾ ਕੋਈ ਹਵਾਲਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸੀਮਤ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਜਿੱਥੇ ਕੀ ‘ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ’ ਦਾ ਸੰਮੇਲਨ ਆਇਆ ਹੈ? ਇਹ ਅਧਿਐਨ ਇਸ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇਗਾ ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰੀਏ ਜੋ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮੂਲ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਪੰਜਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਦਾ ਇਸ ਲੇਖ ਅਤੇ ਨੁਕਤਿਆਂ ਨਾਲ ਕੁਝ ਵੀ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੈ ਭਾਂਵੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਰਹੇ ਹੋਣ ਕਿਓਂਕਿ ਸਾਡਾ ਵਿਸ਼ਾ ਦੂਸਰਾ ਹੈ! ਸਾਡੀ ਖੋਜ ਉਸ ਬਿੰਦੂ ਤੇ ਕੰਦਰਿਤ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿਚ ਪੰਜ ਬਾਹਰੀ ਪਛਾਣਾ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸੀ ਜਾਂ ਇਹ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ੧੮ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਅਤੇ ੧੯ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ?

ਸਾਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਜਾ ਦੇ ਕੋਈ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ, ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਸਬੂਤ ਮਿਲਦੇ ਨੇ, ਉਹ ਰਹਿਤਨਾਮਿਆਂ ਅਤੇ ਹੁਕਮਨਾਮਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਤੇ ਜਾਂ ਬਾਦ ਦੀ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ! ਇਹ ਹੋ ਵੀ ਸਕਦਾ ਕਿਓਂਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜੋ ਪ੍ਰਥਾ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਲਿਖਾਰੀ ਓਹਨਾ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਦਾ ਬਿਆਨ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ ਕਰਦੇ ਹੀ ਨੇ! ਇਹ ਆਲੋਚਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਿਲਾਵਟ ਦੱਸਦੇ ਨੇ ਤੇ ਅਸੀਂ ਕਰਨਲ ਪੋਲਿਯਰ ਅਤੇ ਫੋਰਸਟਰ ਦੀ ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਵੇਖਿਆ ਜੋ ੧੭੭੬ ਅਤੇ ੧੭੮੩ ਦੇ ਨੇ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਸਿਖਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕਦੇ ਪਾਏ ਜਾਣੇ ਅਤੇ ਦਾਹੜੀ ਕੇਸ ਅਤੇ ਕੰਘੇ ਰੱਖਣ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਮੌਜੂਦ ਨੇ! ਇਸ ਤੋਂ ਸਾਫ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿਚ ਇਹ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਪਛਾਣਾਂ ਮੌਜੂਦ ਸੀ, ਗੁਰਬਿਲਾਸ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ੧੦ਵੀਂ ਦੇ ਲਿਖਾਰੀ ਭਾਈ ਕੌਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ੧੭੪੪ ਵਿਚ ਹੀ ਇਹ ਲਿਖਤ ਲਿਖ ਕੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ! ਜਦ ਮੰਨਣਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਨਿਆਇਕ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਮੈਂ ਇੰਨਾ ਹੀ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹਨ ਕਿ ਪੰਚਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਸਰ ਮੱਥੇ ਪਰ ਪਰਨਾਲਾ  ਓਥੋਂ ਹੀ ਵਗੇਗਾ! ਜਾਣੀ ਕਿ ਸਬ ਗੱਲਾਂ ਸੱਚੀਆਂ ਨੇ ਪਰ ਅਸੀਂ ਨਹੀਂ ਮੰਨਣਾ?

੧- ਜਬ ਪਹਿਲੇ ਸਬ ਸਿ੍ਰਸਿਟ ਉਪਾਈ । ਤਬ ਹੀ ਮਾਨੁਖ ਦੇਹਿ ਬਨਾਈ ।

ਤਨ ਇਸ ਕੇ ਸਿਰ ਕੇਸ ਜੁ ਦੀਨੋ । ਸੋ ਇਹ ਤਨ ਸ਼ਿੰਗਾਰਿਹ ਕੀਨੋ ।

ਦਾੜ੍ਹਾ ਮੁੱਛ ਸਿਰ ਕੇਸ ਬਨਾਈ । ਹੈ ਇਹ ਦਿ੍ੜ ਜਿਹ ਪ੍ਰਭੂ ਰਜ਼ਾਈ ।

ਮੇਟ ਰਜ਼ਾਇ ਜੁ ਸੀਸ ਮੁੰਡਾਵੈ । ਕਹੁ ਤੇ ਜਗ ਕੈਸੇ ਹਰਿ ਪਾਵੈ ।

“ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਸਾਰੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਦਾੜ੍ਹੀ, ਮੁੱਛਾਂ ਅਤੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਵਾਲ ਦਿੱਤੇ। ਉਹ ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਿਹੜੇ ਉਹ ਦੀ ਇੱਛਾ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਪਰਮੇਸ਼ੁਰ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪਾਉਣਗੇ?” (ਭਾਈ ਦੇਸਾ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤਨਾਮਾ)।

੨- ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖਾਲਸੇ ਨੂੰ ਕੰਘਾ (ਲੱਕੜ ਦੀ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਕੰਘੀ) ਦੀ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਜੋ ਕੇਸ਼ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਕੰਘਾ ਨੂੰ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਵਾਲਾਂ ਦੀ ਗੰਢ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਸਾਫ-ਸੁਥਰਾ ਰੱਖਣ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਕੰਘਾ ਸਵੱਛਤਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੁੱਧ ਰੱਖਣ ਲਈ ਇੱਕ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ।

੩- ਸੀਲ ਜਤ ਕੀ ਕਛ ਪਹਿਰਿ ਪਕੜਿਓ ਹਥਿਆਰਾ ||

“The sign of true chastity is the Kashera you must wear this, And hold weapons in hand.”(Bhai Gurdas Jee, Var. 41, pauri 15)

ਗਿੱਲੀ-ਸੁਕੀ ਕੱਛ ਪਾਇ ਲਏ। ਕੱਛ ਦੇ ਪਉਂਚੇ ਦਾ ਸਿਖ ਵਿਸਾਹ ਨਾ ਕਰੇ।

“Whether the washed Kachhera is wet or dry it should be put on. When removing the Kachhera only one leg should be removed and put into the new Kachhera.”(Rehatnama Bhai Chaupa Singh Jee).

੪- ਸਰਬ ਲੋਹ ਦੀ ਰੱਛਾ ਹਮਨੈ ||(Sri Dasam Granth, 11);

ਲੋਹੇ ਦਾ ਬਣਿਆ ਚੂੜੀਨੁਮਾ ਗੋਲ ਕੜਾ ਸੰਜਮ, ਨਰਮੀ ਅਤੇ ਤਾਕਤ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ, ਇਹ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਗੁਰੂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਸਿੱਖ ਇਸ ਵੱਲ ਦੇਖਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਕੋਈ ਮਾੜਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੋ ਵਾਰ ਸੋਚੇਗਾ।

ਅੰਡਰਵੀਅਰ (ਕਛਹਿਰਾ ਜਾਂ ਕੱਛ) ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਚਰਿੱਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈਇਹ ਕਪਾਹ ਦੀ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਰੱਸੀ ਦੀ ਤਾਰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ਾਰਟਸ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵਿਹਾਰਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਹ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਢੱਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸੁਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਤਿਆਰ ਅਤੇ ਨਿਮਰਤਾ ਨਾਲ ਸਜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਕਾਰਵਾਈ ਦੇ ਸਮੇਂ ਬਿਨਾਂ ਰੁਕਾਵਟ ਦੇ ਚੁਸਤੀ-ਫੁਰਤੀ ਨਾਲ ਅੰਜਾਮ ਦਿੰਦਾ ਹੈ. ਆਰਾਮ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਪਹਿਨਣਾ ਵੀ ਅਸਾਨ ਅਤੇ ਆਰਾਮਦਾਇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਿਆਰੀ ਅਤੇ ਫੁਰਤੀ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਛੇਰਾ ਸੂਤੀ ਅੰਡਰਵੀਅਰ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੂਤੀ ਧਾਗੇ ਦਾ ਬੁਣਿਆ ਨਾੜਾ ਬਝਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਗੰਢ ਮਾਰ ਕੇ ਇਹ ਖੁਲਦਾ ਨਹੀਂ, ਨਾ ਹੀ ਢਿੱਲਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ!

ਸਿੱਖੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਇਹ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਪਛਾਣਾਂ ਸਰਬ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰਨ ਲਈ ਰੱਖੇ ਗਏ ਹਨ। ਇਹ ਪਛਾਣਾਂ ਹਰ ਖਾਲਸੇ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ (ਰੂਪ ਬੁੱਧੀਮਾਨ) ਵਰਗਾ ਦਿਖਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪਛਾਣਾਂ ਖਾਲਸੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਓਹਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸੁਚੇਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬਤਰਾ (1979) ਵਰਗੇ ਵਿਦਵਾਨ ਇਸ ਬਾਰੇ ਪੁਖਤਾ ਸਬੂਤ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੰਜ ਕਕਾਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕਦੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਬੱਤਰਾ (1979) ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਅਰਥ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਮਹੱਤਵ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਕਕਾਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬਦਲ ਗਏ ਹਨ।

ਕੇਸ਼ (ਵਾਲ) ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਤੋਹਫ਼ਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸੰਭਾਲ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ… ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਸੁਥਰਾ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕੰਗਾ (ਕੰਘੀ) ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਕੰਘੀ ਰੱਖਣ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਮਨ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ… ਕੜਾ (ਸਟੀਲ ਦੀ ਚੂੜੀ) ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਅਟੁੱਟ ਕੜੀ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹਦੀ ਹੈ। ਸੰਪੂਰਨ ਅਖੰਡ ਚੱਕਰ ਹੋਂਦ ਦੀ ਅਟੁੱਟ ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ… ਕਿਰਪਾਨ (ਤਲਵਾਰ) ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ – ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸਵੈ ਨੂੰ ਅਮਰ ਸਰਵ ਵਿਆਪਕ ਸਵੈ ਤੋਂ ਕੱਟਣਾ … ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ … ਕੱਛ (ਅੰਡਰਪੈਂਟ) ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸੀ. ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਪਹਿਰਾਵੇ (ਸਿੰਘ, ਸੰਤੋਖ: 1991:17-18) ਤੋਂ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਵਿਛੋੜੇ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਉਬੇਰੋਏ (1975) ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇੱਕ ਢਾਂਚਾਗਤ ਢੰਗ ਵਰਤਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਬਾਹਰੀ ਸੰਕੇਤਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਅਰਥਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਜਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਦਲੀਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੇਸ ਦਾ ਸਿੱਖ ਚਿੰਨ੍ਹ ਅਰੰਭਤਾ ਦੀ ਰਸਮ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜੋ ਸੰਨਿਆਸੀਆਂ ਦੇ ਵਾਲ ਕੱਟਣ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਹੋਣ ਦੇ ਢੰਗ, ਅਭਿਆਸਾਂ ਨੂੰ ਉਲਟਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਸੀ।

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਗਾਂਧੀ (1978) ਵਰਗੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਕੇਸ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜੀਸਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਵਰਤਦੇ ਹਨ ਜਿਸਨੇ ਆਪਣੇ ਲੰਬੇ ਵਾਲ ਅਤੇ ਦਾੜ੍ਹੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖੀ ਸੀ। ਗਾਂਧੀ (1978) ਕੇਸ ਨੂੰ ਸੁੰਦਰ, ਰਹੱਸਮਈ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ‘ਤੋਹਫ਼ਾ’ ਵਜੋਂ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇੱਕ ਸੁਹਜਵਾਦੀ ਪਹੁੰਚ ਵਰਤਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਕੌਰ (1997) ਵਿਗਿਆਨਕ ਤਰਕ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੇਸ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਬਿਨਾਂ ਕੱਟੇ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਜੈਵਿਕ ਲੋੜ ਦਾ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਲੇਖਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਵਾਲ ਸਿਹਤਮੰਦ ਜੀਵਨ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਵਿਟਾਮਿਨ ਡੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕੇਸਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਠਹਿਰਾਉਣ ਲਈ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੇ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਖਾਲਸਾ-ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਫੜੀ ਹੈ।

28 ਐੱਸਟਾਈਸਟ ਰੀਨਯੂਨੀਕੇਟ ਜੋ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਪੜਾਅ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਹਨ

ਨੇ ਦਿਖਾਇਆ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ‘ਤੇ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਆਧੁਨਿਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਅਰਥਾਂ ਦੀਆਂ ਬੇਅੰਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਤਮਕ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਵਰਣਨਯੋਗ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮੂਲ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਉਤਪਤੀ ਖੋਜ ਦਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਖੇਤਰ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੱਦ ਤੱਕ ਅਣਗੌਲਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ (1963) ਅਤੇ ਹਰਬੰਸ ਸਿੰਘ (1994) ਵਰਗੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਇਹ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਦੁਆਰਾ ਸਿੰਘ 1699 ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।

ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ (1963) ਅਤੇ ਹਰਬੰਸ ਸਿੰਘ (1994) ਨੇ 1699 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਕਥਾ ਦਾ ਬਚਾਅ ਕੀਤਾ। 1675 ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਦੇ ਬਲੀਦਾਨ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਬਾਹਰੀ ਪਛਾਣਾਂ ਵਜੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਜੋ ਸਿੱਖ ਅਨੁਯਾਈਆਂ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਇਸ ਲਈ, ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਨੇ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਇਆ ਕਿ ਨਵੇਂ ਸਥਾਪਿਤ ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ (ਸ਼ਨੀ: 2010)।

ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਇਸ ਦਾਅਵੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਣ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਬੂਤ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ 1699 ਵਿੱਚ ਪੰਜ  ਕਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਸੀ। ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਦਾ ਬਚਾਅ ਕਰੋ। ਬੈਲਨਟਾਈਨ (2006) ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸਕਾਲਰਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ‘ਖਾਲਸਾ ਕੇਂਦਰਿਤ’ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ

28 ਐੱਸਟਾਈਸਟ ਰੀਨਯੂਨੀਕੇਟ ਜੋ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਪੜਾਅ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਹਨ

ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂਨੂੰ ਅਨੁਭਵੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਦੇਖਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਇਸ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਨ ਤੋਂ ਗੁਰੇਜ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸੂਤਰ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਖਾਲਸਾ-ਕੇਂਦਰੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦਾਅਵੇ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ 1699 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਕੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਨੇ ਲਿਖਿਆ:

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਡਬਲਯੂ. ਐਚ. ਮੈਕਲਿਓਡ ਇਹ ਵੀ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿ 1699 ਵਿੱਚ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਉਦਘਾਟਨ ਸਮੇਂ ਪੰਜ Ks ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਦੱਸੀ ਗਈ ਸੀ। ਮੈਕਲਿਓਡ (2003) ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਸੰਦਰਭਾਂ ‘ਤੇ ਸਵਾਲ ਉਠਾਉਣਾ ਹੈ। ਡੂੰਘੇ ਗਿਆਨ. ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਸਦੇ ਲੇਖ ਸਿਰਲੇਖ, ਕ੍ਰਾਈਜ਼ ਆਫ਼ ਆਉਟਰੇਜ: ਸਿੱਖ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਇਤਿਹਾਸ ਬਨਾਮ ਪਰੰਪਰਾ(1994) ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਦੂਜੇ’ ਕੀ ਪਵਿੱਤਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨਾ ਇੱਕ ਮੁਸ਼ਕਲ ਕੰਮ ਹੈ, ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ‘ਇੱਕ’ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰੀ. ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਮੈਕਲਿਓਡ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਖੋਜਾਂ ਰਵਾਇਤੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝੇ ਜਾਂਦੇ ਖਤਰੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਭਿਆਨਕ ਵਿਵਾਦਾਂ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣੀਆਂ ਹਨ। ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ, ਸਿੱਖਸ ਆਫ਼ ਦਾ ਖ਼ਾਲਸਾ: ਏ ਹਿਸਟਰੀ ਆਫ਼ ਦਾ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਹਿਤ, (2003) ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਅਨੁਭਵ ਖਾਲਸਾ ਪਛਾਣ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮੂਲ ਅਤੇ ਪੰਜਾਂ ਕਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਅਪਣਾਇਆ। । ਉਸ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ: ਪਹਿਲਾ ਭਾਗ ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਿਆਂ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਨੁਵਾਦ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜੋ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮੈਕਲਿਓਡ (2003) ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ 1699 ਵਿਚ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸੰਮੇਲਨ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ:

…ਪੰਜ ਕਕਾਰ ਰਹਿਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਹਨ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਅਸੀਂ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦੇ (ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ (1873-1920) ਨੇ ਇਕਸਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਇਕ ਪਛਾਣ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ। ਇਹ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਣ ਲਈ ਖਾਦੀ ਕੀਤੀ ਗਈ)

ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ (1873-1920) ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਹਦਾਇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਕਸਾਰ ਪਛਾਣ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਸੀ। ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਤਾਕਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਵਜੋਂ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈ। ਉਹ ਅਗਲੀ ਸਦੀ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਚੌਥਾਈ ਦੌਰਾਨ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ; ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਦਿੱਖ ਉਦੋਂ ਹੀ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਸੁਧਾਰਕਾਂ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗਾ (ਮੈਕਲਿਓਡ: 2003: 204)।

ਮੈਕਲਿਓਡ (2003) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੋਈ ਵੀ ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੋ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦਾਅਵੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਿ 1699 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਇੱਕ ਬਾਅਦ ਦੇ ਲੇਖ ਵਿੱਚ, ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਪੰਜ ਕਕਾਰ (2008) ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਵਿੱਚ ਉਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਰਵਾਇਤੀ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਸਮੱਸਿਆ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸੁਧਾਰਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੇ ਸਰੋਤਾਂ ‘ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਜੇ.ਐਸ. ਗਰੇਵਾਲ (1998) ਇਹ ਵੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੁਢਲੇ ਮੁੱਢਲੇ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸੰਮੇਲਨ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਮੈਕਲਿਓਡ (2003) ਦੇ ਉਲਟ, ਗਰੇਵਾਲ (1998) ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ 1699 ਵਿੱਚ ਖਾਲਸਾ ਦੇ ਉਦਘਾਟਨ ਸਮੇਂ ਪੰਜ ਕਕਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਖਾਲਸਾ ਦੇ ਲਿਬਾਸ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ। ਗਰੇਵਾਲ (1998) ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਸੁਧਾਰਕ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਨੇ "ਪੰਜ ਕਸ" ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਕੇ ਆਖਰੀ ਗੁਰੂ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨੂੰ ਵਿਵਸਥਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਲਈ, ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦੀ ਕਨਵੈਨਸ਼ਨ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਸਨ ਜੋ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਦੁਆਰਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਗਰੇਵਾਲ (1998) ਦਲੀਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਰੂਪ ਅਤੇ ਪੰਜ ਬਾਹਰੀ ਸੰਕੇਤਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਅੰਤਰ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜੋ ਮੌਖਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਮੌਖਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਲੋਕ ਅਨਪੜ੍ਹ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਸੰਤਾਂ ਜਾਂ ਸੰਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਗਿਆਨ ਇੱਕ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਮੌਖਿਕ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਲਈ ਫੈਸੀਲੀਟੇਟਰ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ‘ਤੇ ਸਖ਼ਤ ਯਾਦ ਅਤੇ ਪਾਠ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਦਲੀਲ ਦੇਣਾ ਮੁਨਾਸਬ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸੰਮੇਲਨ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਪਾਠ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੌਖਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੁਆਰਾ ਮੌਜੂਦ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਮੌਖਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮੂਲ ਨੂੰ ਮੁੜ ਖੋਜਣਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਤੁਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਜੋ ਹੁਣ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਫਿਰ ਵੀ, ਗਰੇਵਾਲ (1998) ਮੌਖਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਮੈਕਲਿਓਡ ਦੀ ਅਨੁਭਵੀ ਪਹੁੰਚ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗਿਆਨ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਮੈਕਲਿਓਡ (2003) ਲਿਖਦਾ ਹੈ:

ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਇਰਾਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪੰਜੇ ਵਸਤੂਆਂ ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਰਡਰ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਨੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਕੇਸ, ਕੱਛ ਅਤੇ ਕਿਰਪਾਨ ਹੀ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਕੰਘਾ ਅਤੇ ਕੜਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਿਆਰੀ ਪਹਿਰਾਵੇ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ। ਪਰ ਇਹ ਮੁੱਦੇ ‘ਤੇ ਵਿਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੈ. ਵਿਸ਼ਾ ਇਸ ਸਵਾਲ ਨਾਲ ਚਿੰਤਤ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਪੰਜਾਂ ਨੂੰ ਰਹਿਤ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਫਰਮਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਉਦਘਾਟਨ ਸਮੇਂ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਸੀ (ਮੈਕਲਿਓਡ: 2003: 212)ਮੈਕਲਿਓਡ (2003) ਇਸ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ। 1699 ਵਿਚ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਉਦਘਾਟਨ ਸਮੇਂ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ, ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇਹ ਦਲੀਲ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦਾਅਵੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜ ਕਕਾਰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ, ਮੈਕਲਿਓਡ (2003) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੀ ਹਿਦਾਇਤ ਬਹੁਤ ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਉਨੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈ।

ਹਰਜੋਤ ਓਬਰਾਏ ਦੀ ਕਿਤਾਬ, ਦ ਕੰਸਟਰਕਸ਼ਨ ਆਫ ਰਿਲੀਜੀਅਸ ਬਾਉਂਡਰੀਜ਼: ਕਲਚਰ, ਆਈਡੈਂਟਿਟੀ ਐਂਡ ਡਾਇਵਰਸਿਟੀ ਇਨ ਦਾ ਸਿੱਖ ਟ੍ਰੈਡੀਸ਼ਨ (1995) ਵੀ ਮੈਕਲਿਓਡ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਓਬਰਾਏ ਦਾ (1995) ਅਧਿਐਨ ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦੇ ਗਠਨ ਬਾਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਦਲੀਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਦੇ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਨੇ ‘ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਤੋਂ ਸੁਧਾਰਿਆ’ (ਓਬਰਾਏ: 1994:334)। ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ, ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਸੁਧਾਰਕਾਂ ਨੇ ਸਾਹਿਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੀ ਹਦਾਇਤ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਵਿਆਖਿਆ ਨੇ ਉੱਚਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਨਿਤ ਹੋ ਗਈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ (1996) ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜ ਕਿਲੋ ਦਾ ਸੰਮੇਲਨ ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬਹੁਤ ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ‘ਪੰਜ ਕ’ ਦੀ ਪੂਰੀ ਮਹੱਤਤਾ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਅੰਦਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈ’ (ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ: 1996: 165)।

ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ (1996) ਦਲੀਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਸੁਧਾਰਕਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਹਥਿਆਰ ਲੈ ਕੇ ਚੱਲਣ ‘ਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਪਾਬੰਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਵਜੋਂ ‘ਪੰਜ ਹਥਿਆਰਾਂ’ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਪੰਜ ਧਾਰਮਿਕ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ’ ਨੂੰ ਲੈ ਲਿਆ। ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਪੰਜ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਬਸਤੀਵਾਦੀਆਂ ਲਈ ਖ਼ਤਰਾ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਰਪਾਨ ਨੂੰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੀ ਪਛਾਣ ਦੇ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਗ ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਸ ਲਈ, ਇਹ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸੰਮੇਲਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਬਸਤੀਵਾਦ (1849-1947) ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਰਿਚਰਡ ਫੌਕਸ (1990) ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਪਛਾਣ ‘ਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਲਾਭਦਾਇਕ ਸਮਝ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਕਿਤਾਬ, ਲਾਇਨਜ਼ ਆਫ਼ ਪੰਜਾਬ (1990) ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਤੇ ਫੌਜ ਭਰਤੀ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਦੀ ਹੈ ਇਹ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਫੌਜੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਮਾਰਸ਼ਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ। ਫੌਕਸ (1990) ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ, ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਫ਼ਾਦਾਰ, ਆਗਿਆਕਾਰੀ ਅਤੇ ਅਨੁਸ਼ਾਸਿਤ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਖਾਲਸਾ ਪਛਾਣ ਦੇ ਗਠਨ ‘ਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਉਸਦੇ ਕੰਮ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇ ਵਜੋਂ ਦੇਖਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਕਟੌਤੀਵਾਦ ਇਹ ਸਮਝਾਉਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਸਮੂਹ ਹੇਰਾਫੇਰੀ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਕਿਉਂ ਸਨ, ਪਰ ਇਹ ਮੂਲਵਾਸੀ ਸਿੱਖ ਵਿਸ਼ੇ ਦੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਉਤਪਤੀ ‘ਤੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅੱਗੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਮੁੱਖ ਦਲੀਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਨੂੰ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਹੁਣ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂਗੇ ਕਿ ਇਹ ਖੋਜ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ‘ਤੇ ਚੱਲ ਰਹੀ ਬਹਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ।

ਮੌਜੂਦਾ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਹਿਸ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜ ਕਕਾਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕਦੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਦੂਜਾ, ਪੰਜ ਅਸਲ ਚੀਜ਼ਾਂ ਕੀ ਸਨ। ਜਦੋਂ ‘ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ’ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮੂਲ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਸਕੂਲ ਜਾਪਦੇ ਹਨ। ‘ਪਰੰਪਰਾਗਤ’ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਇਸ ਦਾਵੇ ਦੀ ਮੁੜ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ 1699 ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਿੱਖ ਨਿਸ਼ਚਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਗੇ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਦੂਜਾ, ਵਧੇਰੇ ‘ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ’ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਇਹ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਅਨੁਭਵੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੂਰੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਕਕਾਰ ਬਹੁਤ ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਏ। ਇਹ ਅਧਿਐਨ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਣ ਲਈ ਇੱਕ ‘ਨਾਜ਼ੁਕ’ ਪਹੁੰਚ ਅਪਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦਾਵੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਣ ਲਈ ਕੋਈ ਤਸੱਲੀਬਖਸ਼ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜ ਕਕਾਰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ 1699 ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਕਹਿਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕਿ ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਬਾਹਰੀ ਪਛਾਣਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ!

ਇਹ ਅਧਿਐਨ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ, ਇਹ ਅਧਿਐਨ ਹਿਊ ਮੈਕਲਿਓਡ ਦੀ (2003) ਖੋਜ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਸਤਾਰ ਹੈ ਜੋ ਉਸਦੇ ਸਿੱਟੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦਾ ਫਾਰਮੂਲਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੁਮੇਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਖਾਲਸਾ ਪੰਚਾਸਿਕਾ (1883) (ਮੈਕਲਿਓਡ: 2003: 208) ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਮੈਕਲਿਓਡਜ਼ (2003) ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਸੀਮਤ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਿੱਖ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੰਖੇਪ ਸਕੈਚ (ਲਗਭਗ 9 ਪੰਨਿਆਂ) ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸੈਕਸ਼ਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕਾਲਕ੍ਰਮਿਕ ਸੂਚੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਛੋਟਾ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਰਣਨਯੋਗ ਹੈ।

ਮੈਕਲਿਓਡ (2003) ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜ ਹਥਿਆਰ ਜਾਂ ਪੰਜ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸਪੱਸ਼ਟੀਕਰਨ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਕਿ ਇਹ ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਬਦਲ ਗਏ?

ਸਭ ਤੋਂ ਕੀਮਤੀ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸ੍ਰੋਤ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਹਵਾਲੇ ਹਨ, ਉਹ ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਗ੍ਰੰਥ ਹਨ। ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਨਮੂਨੇ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ:

!. ਸੈਨਾਪਤੀ ਦਾ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਸੋਭਾ (1711 ਈ.)

 II. ਤਨਾਖਾ-ਨਾਮਾ (1718-19 ਈ.)

 III. ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਰਾਏ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ (1730 ਈ.)

V. ਚੌਪਾ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ (1740-1765 ਈ.)

VI. ਦੇਸਾ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ (ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ)

VII. ਦਇਆ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ (ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ)

ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਇਹ ਮੁੱਖ ਗ੍ਰੰਥ ਅਗਲੇ ਅਧਿਆਇ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਂ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਉਤਪਤੀ ਬਾਰੇ ਵਧੇਰੇ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਚਰਚਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਨਗੇ। ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਗ੍ਰੰਥ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਕੀਮਤੀ ਗੁਣਾਤਮਕ ਅੰਕੜੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਖਾਲਸਾ ਸਿਰਜਣ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਦ ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਭਿਆਸਾਂ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਤਰ ਹਨ। ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਨੂੰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਆਦਰਸ਼ਕ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਮੌਜੂਦ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਇਹ ਅਧਿਐਨ ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਯੂਰਪੀਅਨਾਂ ਅਤੇ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਸੁਧਾਰਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਵੀ ਜਾਂਚ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜੌਨ ਮੈਲਕਮ (1769-1833), ਜੋਸਫ ਡੇਵੀ ਕਨਿੰਘਮ (1812-1851), ਅਰਨੈਸਟ ਟਰੰਪ (1828-1885), ਮੈਕਸ ਆਰਥਰ ਮੈਕਾਲਿਫ (1841-1913), ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ (1861-1938) ਅਤੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ (1872-1957)।

ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਸਾਹਿਤ: ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਰਚਨਾ

ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਪੰਜ ਸਰੂਪ।

ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ (ਰਹਿਤ-ਨਾਮਿਆਂ ਨੂੰ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਿਆਂ ਵਜੋਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਦੁਰਲੱਭ ਗਵਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਦਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਦੀ. ਹਰੇਕ ਰਹਿਤ-ਨਾਮੇ ਵਿਚ ਵਰਤੀ ਗਈ ਲਿਪੀ ਗੁਰਮੁਖੀ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ। ਰਹਿਤ-ਨਾਮੇ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਸਿੱਖਾਂ ਤੱਕ ਹੀ ਪਹੁੰਚੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ ਜੋ ਲਿਪੀ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਇਹਨਾਂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਧੀ ਲਈ ਰਹਿਤ ਦੀ ਸਮਗਰੀ ਨੂੰ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਦੁਹਰਾਉਣ ਲਈ ਸਖ਼ਤ ਯਾਦ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।) ਸਾਹਿਤ ਪੰਜ ਸਰੂਪਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇੱਕ ਕੀਮਤੀ ਸਰੋਤ ਸਾਬਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ, ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਬਾਰੇ ਜੋ ਕੁਝ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, ਉਸ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਹਿੱਸਾ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਇਸ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਖਾਲਸਾ ਪਛਾਣ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਐਲਾਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਲਿਖਤਾਂ ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ, ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸਾਂ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੈਤਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਹੁਕਮਾਂ ਦਾ ਵੀ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਲਗਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਅਧਿਆਇ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜਾਂਚ ਕਰੇਗਾ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਸੰਕੇਤਕਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰੇਗਾ। ਇਹ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਸਾਹਿਤ ਕੁਝ ਬਾਹਰੀ ਸੰਕੇਤਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਨਿਤ ਪੰਜ ਕੱਕਾਰਾਂ ਜਾਂ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਵਜੋਂ ਸੂਚੀਬੱਧ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਰਹਿਤ-ਨਾਮੇ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਨਿਤ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਸੀ।

2.1: ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਸਾਹਿਤ। ਸਿੱਖ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਮੂਲ ਖਾਲਸਾ ਰਹਿਤ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੁਆਰਾ 1699 ਵਿੱਚ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਉਦਘਾਟਨ ਸਮੇਂ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਮੌਜੂਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸਾਂ ਦੀ ਮੁੜ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ। 1708 ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਜੋਤੀ-ਜੋਤਿ ਸਮਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਸਿੱਖ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰਹਿਤ ਹੁਕਮਾਂ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀਕਰਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਮੁੱਖ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੀ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ:

 I. ਸੈਨਾਪਤੀ ਦਾ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਸੋਭਾ (1711 ਈ.)

II. ਤਨਾਖਾ-ਨਾਮਾ (1718-19 ਈ.)

III. ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਰਾਏ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ (1730 ਈ.)

IVਚੌਪਾ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ (1740-1765 ਈ.)

V. ਦੇਸਾ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ (ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ)

VI. ਦਇਆ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ (ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ)

ਸੈਨਾਪਤੀ ਦੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਸੋਭਾ(ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਖਾਲਸਾ ਪਛਾਣ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਪਾਠ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਗੁਰ-ਬਿਲਾ ਵਜੋਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀਆਂ ਬਹਾਦਰੀ ਵਾਲੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ‘ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੈ।) ਨੂੰ ਰਹਿਤ-ਨਾਮੇ ਵਜੋਂ ਸਖਤੀ ਨਾਲ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਹੁਕਮਨਾਮੇ ਬਾਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਬੂਤ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਵੱਡਾ ਭਾਗ ਅੰਦਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਪ੍ਰੇਮ ਸੁਮਰਾਗ ਗ੍ਰੰਥ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੱਚੋਂ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਨੇ ਖਾਲਸਾ-ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਉਲਟ ਸਨਾਤਨ ਸਿੱਖਾਂ ਬਾਰੇ ਸਬੂਤ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਉਪਰੋਕਤ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚੋਂ ਸਾਖੀ ਰਹਿਤ ਦੀ ਲਿਖਤ ਨੂੰ ਵੀ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਕਲਿਓਡ (2003) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਸਾਹਿਤ ਲਈ ਉਪਰੋਕਤ ਤਾਰੀਖਾਂ ਮੈਕਲਿਓਡਜ਼ (2003) ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਹੀ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਮਲਹੋਤਰਾ (2009) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਗਰੇਵਾਲ ਅਤੇ ਮਾਨ ਵਰਗੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਦਲੀਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਤਨਖਾਹ-ਨਾਮਾ ਅਤੇ ਚੌਪਾ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤ ਨਾਮਾ ਦੋਵੇਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਰਚੇ ਗਏ ਸਨ। ਕੁਝ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਿਆਂ ਨੂੰ ਡੇਟਿੰਗ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਸੰਕਲਨ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ 1699 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ‘ਮੂਲ’ ਰਹਿਤ (ਰਹਿਤ-ਨਾਮੇ) ਦਾ ਹੋਣਾ। ਮੈਕਲਿਓਡ (2003) ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਿਆਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਸ਼ਾਇਦ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਜੋ ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨਗੇ। ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਦ ਦੇ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਪਾਏ ਗਏ ਬਦਲਾਅ ਕਾਰਨ ਰਹਿਤ- ਨਾਮਿਆਂ ਦੇ ਕੁਝ ਸਰੋਤ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ, ਸਾਨੂੰ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਿਆਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਾਵਧਾਨ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਅਸਲ ਵਿਚਾਰ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਲੇਖਕ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਆਖਿਆ ਹੈ।

ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਸਾਹਿਤ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਿੱਖ ਦੀ ‘ਨਿਸ਼ਚਿਤ’ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਪਰ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੈ ਕਿ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕੇਂਦਰੀ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਮੁਢਲੇ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੀ ਪਛਾਣ ਦੇ ਗਠਨ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਸੀ। ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਬਿਰਤਾਂਤ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਵਿਚ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਰਹਿਤ-ਨਾਮੇ ਸਤਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿੱਚ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਗ੍ਰੰਥ ਹਨ।

ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਰਹਿਤ-ਨਾਮ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਅੰਦਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ।

ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਪਾਠ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਸੰਸਕਰਣ ਸੈਨਾਪਤੀ ਦਾ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਸੋਭਾ ਗ੍ਰੰਥ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ 1745 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਇੱਕ ਦਰਬਾਰੀ ਕਵੀ ਸੈਨਾਪਤੀ ਦੁਆਰਾ ਸੰਪੂਰਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਗ੍ਰੰਥ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਹਵਾਲਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਪਹਿਲੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਵੱਲੋਂ ਦਰਸਾਏ ਨੈਤਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ‘ਪੂਰਾ’ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਗ੍ਰੰਥ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਲਈ ਮਸੰਦਾਂ (ਗੁਰੂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਾਂ) ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਮਸੰਦ ਲਗਾਤਾਰ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਭੇਂਟਾਂ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਰੱਖ ਲੈਂਦੇ ਸੀ। ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਤਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੁਕਮ-ਨਾਮਾ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮਸੰਦਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਗਈ (ਓਬਰਾਏ: 1997):

‘ਮਸੰਦਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿਓ; ਇਕ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਕਰੋ: ਇਹ ਉਹ ਹੁਕਮ ਸੀ ਜੋ [ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਸਮੇਂ] ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। (ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਸੋਭਾ: 5: ਟ੍ਰਾਂਸ. ਮੈਕਲਿਓਡ: 2003: 268)

ਚੌਪਾ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤ-ਨਾਮੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਵਿਸਾਖੀ ਦੇ ਦਿਨ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਬੁਲਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਹੁਕਮ-ਨਾਮਾ ਜਾਂ ਹੁਕਮ ਪੱਤਰ ਭੇਜਿਆ ਸੀ। ਅਨੰਦਪੁਰ ਵਿਖੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਦੀ ਅਸਲ ਤਾਰੀਖ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਬਹਿਸ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਸੈਨਾਪਤੀ ਦਾ ਗੁਰ ਸੋਭਾ ਮਿਤੀ 1695 ਦੱਸਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਚੌਪਾ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ 1697 ਦੱਸਦਾ ਹੈ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਅੰਤਰਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, 1699 ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਨਿਤ ਸਰਕਾਰੀ ਤਾਰੀਖ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਅੱਜ (ਮੈਕਲਿਓਡ: 1995)। ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਸਾਹਿਤ ਉਸ ਦਿਨ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਸੈਨਾਪਤੀ ਦਾ ਗੁਰ ਸੋਭਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਗੁਰੂ ਨੇ ਇੱਕ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਸਿੱਖ ਦੇ ਸਿਰ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਜੋ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰੇਗਾ। ਪੰਜ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਕੀ ਹੋਇਆ ਇਸ ਬਾਰੇ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਸਾਹਿਤ ਥੋੜ੍ਹਾ ਵੱਖਰਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਦਇਆ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤ-ਨਾਮੇ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨੇ ਪੰਜ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਫਿਰ ਪੰਜ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਰਾਵਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਵੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੀ ਦਾਤ ਦੇਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੈਨਾਪਤੀ ਦਾ ਗੁਰ ਸੋਭਾ ‘ਖੰਡੇ ਦੀ ਪਾਹੁਲ’ (ਮੈਕਲਿਓਡ: 2003: 197) ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਨਵੇਂ ਅਰੰਭ ਸਮਾਰੋਹ ਵਿੱਚ ਪਵਿੱਤਰ ਪਾਣੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਖੰਡੇ (ਤਲਵਾਰ) ਨਾਲ ਹਿਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਚਰਨ ਪਾਹੁਲ (ਚਰਨ ਪਾਹੁਲ ਦੀ  ਵਿਧੀ ਅਜੇ ਵੀ ਉਦਾਸੀ ਅਤੇ ਨਿਰਮਲੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਨਿਭਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।) ਦੀ ਥਾਂ ਲੈ ਲਈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਨਾਲ ਛੂਹਿਆ ਪਾਣੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਸਾਹਿਤ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਖੰਡੇ ਦੀ ਪਾਹੁਲ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਪਰੀਤ ਸਮਝਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਨਵੀਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਰਸਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ (ਓਬਰਾਏ: 1997) ਦੇ ਗਠਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕੀਤੀ।

ਦਇਆ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨੇ ਫਿਰ ਪੰਜ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਲੱਖਣ ਰਾਜਸੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਿੱਤੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਪੰਜ ਪਿਆਰੇ (ਪੰਜ ਪਿਆਰੇ) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਫਿਰ ਪੰਜ ਪਿਆਰਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਉਸੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ। ਸੈਨਾਪਤੀ ਦਾ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਸੋਭਾ ਗ੍ਰੰਥ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨੀ ਨਾਵਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਸਿੰਘ ਉਪਨਾਮ ਧਾਰਣ ਕੀਤਾ  (ਮੈਕਲਿਓਡ: 2003: 199)। ਇਸ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨੇ ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਰਵਾਇਤੀ ਸ਼ਕਤੀ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਹੁਣ ਬਰਾਬਰ ਸਮਝੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਥਾਪਤ ਜਾਤੀ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਖੁਲੀ ਵੰਗਾਰ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਕਰਕੇ ਬਾਹਮਣਾਂ ਅਤੇ ਖੱਤਰੀਆਂ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਿੱਖ ਬਣਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੀਵੀਂ ਜਾਤ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜੋ ਹੁਣ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ (ਗਾਂਧੀ: 1978)

ਰਹਿਤ-ਨਾਮਿਆਂ ਵਿਚ ਸਹਿਜਧਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖੰਡੇ ਦੀ ਪਾਹੁਲ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਚੌਪਾ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ‘ਗੁਰਸਿੱਖ’ (ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਿੱਖ) ​​ਨੂੰ ਖੰਡੇ ਦੀ ਪਾਹੁਲ ਦੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਸੈਨਾਪਤੀ ਦੀ ਗੁਰ ਸੋਭਾ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ‘ਸਾਰੇ’ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸੱਜਣ ਲਈ ਹੁਕਮ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਗ੍ਰੰਥ ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰਮੁਖ (ਗੁਰੂ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ) ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮਨਮੁਖ (ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ) ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸੈਨਾਪਤੀ ਦਾ ਗ੍ਰੰਥ ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਆਦਰਸ਼ ਸਿੱਖ ਸਰੂਪ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਪਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਸਹਿਜਧਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦਾ ਹੈ (ਓਬਰਾਏ: 1997)। ਜ਼ਾਹਰ ਹੈ ਕਿ ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਰਹਿਤ-ਨਾਮੇ ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ‘ਆਦਰਸ਼’ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ।

ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਚੇਲਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭਾਈ ਨੰਦ ਲਾਲ ਸਮੇਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਿੱਖ ਬਣਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੀ ਬਹਿਸ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਸੈਨਾਪਤੀ ਨੇ ਖੁਦ ਖੰਡੇ ਦੀ ਪਾਹੁਲ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਉਪਨਾਮ ‘ਸਿੰਘ’ (ਮੈਕਲਿਓਡ: 2003) ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਵਰਤਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ, ਮੈਕਲਿਓਡ (2003) ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ, ‘ਇਹ ਨਿਸ਼ਚਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਨਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੇ ਸਿੱਖ ਮੰਨੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਖਾਲਸਾ ਵਜੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ’ (ਮੈਕਲਿਓਡ: 2003: 8)

ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਸਾਹਿਤ ਪੰਜ ਮੇਲ ਜਾਂ ਪੰਜ ਨਿੰਦਣਯੋਗ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਵੀ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਚਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਚੌਪਾ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਸਮੂਹ ਵਿਰੋਧੀ ਸੋਢੀ ਉਪ-ਜਾਤੀ ਵੰਸ਼ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਿਥੀ ਚੰਦ (1558-1618), ਧੀਰ ਮੱਲ (1627-1677) ਅਤੇ ਰਾਮ ਰਾਏ (1646-) ਦੇ ਵੰਸ਼ਜ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। 1687) (ਮੈਕਲਿਓਡ: 2003)।

ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਰਹਿਤ-ਨਾਮ-ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਅੰਦਰ ‘ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ’ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਰਚਨਾ।

ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਤੱਤ ਖਾਲਸਾ ਨੇ ਸਿੱਖ ਪਛਾਣ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਢੰਗਾਂ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਦਾ ਕੀਤਾ। ਰਹਿਤ-ਨਾਮਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖੰਡੇ ਦੀ ਪਾਹੁਲ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਬਾਹਰੀ ਪਛਾਣਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਤਾਏ ਗਏ ਜ਼ੁਲਮ ਦੁਆਰਾ ਬਾਹਰੀ ਪਛਾਣਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਚੌਪਾ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਂਝੇ ਬਾਹਰੀ ਪਛਾਣਾਂ ਦੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਜੋ ਭੀੜ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੱਖਰੇ ਪਛਾਣੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ, ਬਾਹਰੀ ਪਛਾਣਾਂ ਦੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਨਾਲ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਖਾਲਸਾ-ਪਛਾਣ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਰਹਿਤ-ਨਾਮਿਆਂ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਸ ਗੱਲ ‘ਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਬਾਹਰੀ ਪਛਾਣਾਂ ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਕੀ ਸਨ।

ਮੈਕਲਿਓਡ (2003) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੁਕਮ-ਨਾਮਾ S.1759 (1702 CE)37 ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਗੁਰੂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ‘ਪੰਜ ਹਥਿਆਰ’ ਜਾਂ ਪੰਜ ਹਥਿਆਰ ਰੱਖਣ ਦੀ ਹਦਾਇਤ ਕੀਤੀ। ‘ਪੰਜ ਹਥਿਆਰ’ ਤਲਵਾਰ (ਕਿਰਪਾਨ), ਕਮਾਨ (ਕਮਾਨ), ਮਸਕਟ (ਬੰਦੂਕ), ਇੱਕ ਖੰਜਰ (ਕਟਾਰ), ਅਤੇ ਇੱਕ ਲਾਂਸ (ਨੇਜ਼ਾ ਜਾਂ ਬਰਛਾ) ਜਾਂ ਕੋਇਟ (ਚੱਕਰ) ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦੁਰ ਨੇ ਆਪਣੇ

37 ਵੇਖੋ ਹੁਕਮ-ਨਾਮਾ ਨੰ. ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਹਿਨੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਅਮਲੀ ਸ਼ਾਰਟਸ ਸਨ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਵਿੱਚ 59: 1967: 179.

ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜ ਹਥਿਆਰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਵੀ ਕਿਹਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਖੱਤਰੀ ਅਤੇ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ  ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਜੋ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਹਥਿਆਰ ਰੱਖਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਰਾਖਵਾਂ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਸਤਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ‘ਪੰਜ ਹਥਿਆਰ’ ਪਹਿਨਣ ਦੀ ਆਦਤ ਪੈ ਗਈ ਸੀ।

ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ‘ਪੰਜ ਹਥਿਆਰ’ ਪਹਿਨਣ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਇਆ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤ-ਨਾਮੇ ਅਤੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਦੇ ਗੁਰ ਸੋਭਾ ਵਿਚ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਚੌਪਾ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ‘ਪੰਜ ਹਥਿਆਰਾਂ’ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਪਰ ਹਥਿਆਰਾਂ ਜਾਂ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਦੇਸਾ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਹੁਣ ਉਸਦੀ ਪਛਾਣ ਇਕ ਯੋਧਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਮੁਗਲਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਵਧ ਰਹੇ ਤਣਾਅ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸੀ  ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਵੱਲੋਂ ਹਥਿਆਰ ਰੱਖਣ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਲਈ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਦਇਆ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਰਪਾਨ ਹਰ ਸਮੇਂ ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਨਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਦਇਆ ਸਿੰਘ ਦਾ ਰਹਿਤਨਾਮਾ ਕਿਰਪਾਨ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਣ ਦੀ ਰਸਮ ਦਾ ਵਰਣਨ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ‘ਕਾਰੀ ਪੂਜੇ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਰਹਿਤ-ਨਾਮੇ ਕਿਰਪਾਨ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੜਾ, ਲੋਹੇ ਦੀ ਕਰਦ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਸਾਹਿਬ। ਇਸ ਲਈ ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਿਆਂ ਵਿਚ ਕਿਰਪਾਨ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਸਤਰ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਦੇ ਮੂਲ ਉਪਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਈ ਹੋਵੇ।

ਕੁਝ ਰਹਿਤ-ਨਾਮ। ਕੱਛ

ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਲੜਾਈਆਂ।

ਚੌਪਾ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਅਤੇ ਦੇਸਾ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤ ਨਾਮਾ ਹੀ ਅਜਿਹੇ ਗ੍ਰੰਥ ਹਨ ਜੋ ਕੱਛ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਦੇਸਾ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਕੱਛ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਬਾਰੇ ਸਹੀ ਮਾਪ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕੇਸਾਂ ਨੂੰ ਕ੍ਰਮਬੱਧ ਰੱਖਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਕੰਘਾ ਜਾਂ ਕੰਘਾ ਪੱਗ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ – ਦੇਸਾ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਵੀ ਇਕੋ ਇਕ ਪਾਠ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕੜੇ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਦਇਆ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੰਘੇ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਹਿਤ ਨਾਮਾਂ ਨੇ ਕੱਛ, ਕੰਘਾ ਅਤੇ ਕੜਾ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸਿਰਫ ਬਿਖਰੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਰਹਿਤ-ਨਾਮੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਕੇਸਾਂ (ਵਾਲਾਂ) ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਇਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਸਰੋਤ, ਸੈਨਾਪਤੀ ਦੀ ਗੁਰ ਸੋਭਾ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਖਾਲਸਾ-ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਕੱਟਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਚੌਪਾ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ, ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹਿਦਾਇਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਾਲ ਕੱਟਣ ਜਾਂ ਮੁਨਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਲੈਣਾ-ਦੇਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ (ਸਿਰ-ਗੁਮ ਜਾਂ ਭੱਦਰ)। ਇਸ ਹੁਕਮ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਜੋ ਕਿਸੇ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਲਈ ਸਿਰ ਮੁਨਾਉਣ ਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਹਿੰਦੂ ਰੀਤ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਗੁਰ ਸੋਭਾ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕੇਸ ਨੂੰ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਪਛਾਣ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪਛਾਣ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਪਤਾ (1999) ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਕੇਸ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਕਸ਼ੱਤਰੀ ਯੋਧਿਆਂ ਲਈ ਆਮ ਅਭਿਆਸ ਸੀ!

ਚੌਪਾ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਸਿੱਖ ਮਰਦਾਂ ਲਈ ਸਨਮਾਨ, ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਜੀਵਨਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਇੱਕ ਢੰਗ ਵਜੋਂ ਕੇਸ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ (ਵਰਮਾ: 2006)।

ਵਿਕਲਪਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਦੇਸਾ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਕੇਸਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਇੱਕ ਧਰਮ ਸੰਗਤ ਤਰਕ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਕੇਸਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਣ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਾਪ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਵਾਲ ਪਰਮਾਤਮਾ (ਹਰੀ) ਵੱਲੋਂ ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਤੋਹਫ਼ਾ ਹੈ।

ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ (1999) ਦਲੀਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਕੇਸ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਨਾਲ ਪਵਿੱਤਰ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੇ [ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ] ‘ਕੇਸ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸਰਕਾਰੀ ਮੋਹਰ’ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ (ਕੇਸ ਗੁਰੂ ਦੀ ਮੋਹਰ ਹੈ)। ਇਸ ਲਈ ‘ਸਰੀਰ ਦੇ ਵਾਲ’ ਕੱਟਣ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਮਨਾਹੀ ਸੀ (ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ: 1999: 159)।

ਜਿਸ ਨੂੰ ਦਸਤਾਰ (ਦਸਤਾਰ, ਸਿਰਤਾਗ ਜਾਂ ਪਗੜੀ) ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਜਾਵੇ। ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਪਛਾਣਨ ਯੋਗ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਦਸਤਾਰ ਖਾਸ ਪਛਾਣ ਬਣ ਗਈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਦਸਤਾਰ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਚੌਪਾ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ, ਦੇਸਾ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਅਤੇ ਤਨਖਾਹ-ਨਾਮਾ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੱਗ ਨੂੰ ਹਰ ਸਵੇਰੇ ਤਾਜ਼ਾ ਬੰਨ੍ਹਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਚੌਪਾ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਦਸਤਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰਦਾ ਹੈ:

 ਉਹ ਜੋ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਦੀ ਪੱਗ ਲਾਉਂਦਾ ਹੈ,

 ਉਹ ਜੋ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਦੀ ਪੱਗ ਲਾਹ ਦਿੰਦਾ ਹੈ,

 ਉਹ ਸਿੱਖ ਜਿਸ ਦੀ ਪੱਗ ਉਤਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਅਫਸੋਸ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਵਿਚ ਅਸਫਲ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ,

 ਉਹ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਬੰਨ੍ਹੀ ਹੋਈ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹਦਾ ਹੈ,

 ਉਹ ਜੋ ਬਿਨਾਂ ਪੱਗ ਦੇ ਸੌਂਦਾ ਹੈ,

 ਉਹ ਜੋ ਖਾਣਾ ਖਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੀ ਪੱਗ ਉਤਾਰਦਾ ਹੈ

(ਚੌਪਾ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ, ਟ੍ਰਾਂਸ. ਡਬਲਯੂ. ਐਚ. ਮੈਕਲਿਓਡ (1987), ਨੰਬਰ 297,312-13,323,334,474 ਸਿੰਘ ਐਂਡ ਬੈਰੀਅਰ: 1999: 59 ਵਿੱਚ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਚੌਪਾ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਇਹ ਦਲੀਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦਸਤਾਰ ਸਾਰੇ ਪਹਿਲਵਾਨ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਹਿਨੀ ਜਾਣੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕਿ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਹੈ (ਮੈਕਲਿਓਡ: 1987)ਇਹ ਚੌਪਾ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਵੀ ਸਿੱਖ ਬੀਬੀਆਂ ਨੂੰ ਖੰਡੇ ਦੀ ਪਾਹੁਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵਰਜਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਮਰਦਾਂ ਲਈ ਹੀ ਰਾਖਵਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਖਾਲਸਾ ਮਰਦਾਂ ਨੂੰ ਬੀਬੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸਾਵਧਾਨ ਰਹਿਣ ਦੀ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੇਈਮਾਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਾਠ ਫਿਰ ਸਿੱਖ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਘਰੇਲੂ ਫਰਜ਼ਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਥ ਵਿਚ ਖਾਲਸਾ ਸੱਜਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਸਿਰਫ ਮਰਦਾਂ ਵਾਸਤੇ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ, ਅਠਾਰਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮਰਦ-ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੀ ਅਤੇ ਮਰਦਾਨਾ ਪਛਾਣ ਦਾ ਸਮਰਥਕ ਸੀ।  

ਕਨਿੰਘਮ (1847) ਖੰਡੇ ਦੀ ਪਾਹੁਲ ਦੀ ਰਸਮ ਤੇ ਇਕ ਖਾਸ ਗੱਲ ਤੇ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਦਾ ਹੈ;:

ਔਰਤਾਂ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸ ਖੰਡੇ ਦੀ ਪਾਹੁਲ ਰਸਮ ਵਿਚ ਹਾਜ਼ਿਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ, ਪਰ ਕਈ ਵਾਰ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਔਰਤਾਂ ਵਾਸਤੇ ਖੰਡ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਮਿਲਾਉਣ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ-ਧਾਰੀ, ਨਾ ਕਿ ਦੋ-ਧਾਰੀ, ਖੰਡੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। (ਕਨਿੰਘਮ: 1849: 346)

ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ, ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਂ ਕਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੀ ਹਿਦਾਇਤ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਕੁਝ ਰਹਿਤ-ਨਾਮੇ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸੰਸਕਰਣ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚੌਪਾ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤ-ਨਾਮੇ ਦੇ ਬਾਦ ਦੇ ਸੰਸਕਰਣ ਵਿੱਚ। ਪੰਜ ਪਛਾਣਾਂ ਸੂਚੀਬੱਧ ਹਨ, ਪਹਿਲੇ ਤਿੰਨ ਕੱਛ, ਕਿਰਪਾਨ ਅਤੇ ਕੇਸ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬਾਕੀ ਦੋ ਚੀਜ਼ਾਂ ਹਨ ਬਾਣੀ (ਪਵਿੱਤਰ ਗ੍ਰੰਥ) ਅਤੇ ਸਾਧ ਸੰਗਤ (ਵਫ਼ਾਦਾਰਾਂ ਦੀ ਮੰਡਲੀ) (ਮੈਕਲਿਓਡ: 1987)।

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਦੇਸਾ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ‘ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ’ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਲੇਖਕ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕੱਛ, ਕਿਰਪਾਨ, ਕੰਘਾ (ਕੰਘਾ), ਕੜਾਹ (ਚਾਕੂ) ਅਤੇ ਦਸਤਾਰ (ਪੱਗ) ਪਹਿਨਣ ਦੀ ਹਦਾਇਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਆਖ਼ਰੀ ਦੋ ਪਛਾਣਾਂ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਦਸਤਾਰ ਅਤੇ ਕਰਦ ਕੇਸ ਅਤੇ ਕੜਾ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸੂਚੀਬੱਧ ਹਨ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਦਇਆ ਸਿੰਘ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕੱਛ, ਸ੍ਰੀ ਸਾਹਿਬ (ਤਲਵਾਰ), ਲੋਹੇ ਦੀ ਕਰਦ (ਛੁਰੀ), ਕੜਾ ਅਤੇ ਕੇਸਕੀ (ਦਸਤਾਰ) ਰੱਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਦੁਬਾਰਾ ਫਿਰ, ਇਹ ਪੰਜ ਪਛਾਣਾਂ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ’ ਨਾਲ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਕੰਘਾ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਖੁੰਝ ਗਿਆ ਹੈ (ਮੈਕਲਿਓਡ:2003)।

ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਿਆਂ ਦੀ ਪੜਚੋਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਦ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਿਆਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਬਹੁਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਰਹਿਤ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਹੀ ਕਾਇਮ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਤਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਿਆਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਮੂਲ ਰਹਿਤ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਰਹਿਤ ਦਾ ਸਟੀਕ ਰੂਪ ਅਜੇ ਵੀ ਬਹਿਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਿਆਂ ਦੀਆਂ ਦੱਸੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਵੱਖਰੀਆਂ ਹਨ। ਫਿਰ ਵੀ, ਰਹਿਤ-ਨਾਮਿਆਂ ਨੇ ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਪੰਥਕ ਰੂਪ ਦੇਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ।

ਮੁਢਲੇ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਸਾਹਿਤ ਨੇ ਨਵੇਂ ਖੋਜੀ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜਾਂ, ਸਾਂਝੀਆਂ ਰਹਿਤ ਮਰਯਾਦਾਵਾਂ, ਸਰੀਰਿਕ ਪਛਾਣਾਂ, ਸਮਾਜਿਕ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਅਤੇ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਬਾਹਰੀ ਪਛਾਣ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਵੀ ਕਿਹਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਬਾਹਰੀ ਪਛਾਣ ‘ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ’ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਸੂਚੀਬੱਧ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਖਿੰਡੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਕਿ ਕੇਸਾਂ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਪਛਾਣ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਇਹ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਸਾਹਿਤ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਨਿਤ ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ‘ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ’ ਦੇ ਸੰਮੇਲਨ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਸੀ। ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ 1699 ਵਿਚ ਖ਼ਾਲਸਾ ਹੁਕਮ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ਪਹਿਨੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹੋਣ ਪਰ ਰਹਿਤ-ਨਾਮੇ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਰਹਿਤ-ਨਾਮੇ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਖਾਲਸਾ ਸਿੱਖਾਂ ਤੋਂ ਹਥਿਆਰ ਪਹਿਨਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਪੰਜ ਕਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਾਰੇ ‘ਕਕੇ’ ਅੱਖਰ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਰਹਿਤਨਾਮੇ ਦੇ ਪਾਠ ਤੋਂ ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਜਾਂ ਇਸ਼ਾਰਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਇਹ ਪੰਜ ਕੱਕੇ  ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਏ ਜਾਂ ਇਥੋਂ ਹੀ ਪੰਜ ਕੱਕਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ ! ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਅਸੀਂ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਮੁਢਲੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ‘ਖਾਲਸਾ ਪਛਾਣ’ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣਾ ਸੀ ਜਿਸ ਸਮੇਂ ‘ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ’ ਦਾ ਸੰਮੇਲਨ ਅਜੇ ਵੀ ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਰਹਿਤ-ਨਾਮਾ ਸਾਹਿਤ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਵਿੱਚ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ ਕਿਉਂਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫੇਰ ਵੀ ‘ਸਿੱਖ’ ਹੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ!

ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ!

੦੯-੦੫-੨੩